Γι’ αυτόν και μόνον το λόγο, γράφοντας τούτο το βιβλίο, ένιωθα μια μόνιμη ευχαρίστηση αλλά, επίσης, κατά κάποιον τρόπο, απέδιδα έναν μικρό φόρο τιμής. Ο πολιτισμός μας δεν αναγνώρισε ποτέ, επαρκώς, το χρέος του στην Ανατολική Αυτοκρατορία. Αν δεν υπήρχε αυτό το μεγάλο ανατολικό οχυρό της Χριστιανοσύνης, ποια τύχη θα είχε η Ευρώπη ενάντια στις στρατιές του Βασιλιά της Περσίας τον 7ο αιώνα ή ενάντια σε αυτές του Χαλίφη της Βαγδάτης τον 8ο; Ποια γλώσσα θα μιλούσαμε σήμερα και πιο θεό θα λατρεύαμε; Στο πολιτιστικό πεδίο, επίσης, το χρέος μας είναι μεγάλο. Μετά τις βαρβαρικές εισβολές και την πτώση του Αυτοκράτορα της Ρώμης, τα φώτα της μάθησης είχαν σχεδόν σβήσει στη δυτική Ευρώπη, εκτός από μερικά μοναστηριακά καντηλάκια που τρεμόσβηναν. Στις όχθες, όμως, του Βοσπόρου αυτά τα φώτα εξακολουθούσαν να λάμπουν και η παλαιά κλασική κληρονομιά διατηρούνταν. Πολλά από αυτά που ξέρουμε για την αρχαιότητα - ειδικά για την ελληνική και τη ρωμαϊκή φιλολογία και τη ρωμαϊκή νομοθεσία - θα είχαν χαθεί παντοτινά, αν δεν υπήρχαν οι λόγιοι και οι αντιγραφείς της Κωνσταντινούπολης.

Αυτές οι ανεκτίμητες υπηρεσίες, ωστόσο, θεωρήθηκαν εδώ και πολύν καιρό ως δεδομένες και λησμονήθηκαν. Στις μέρες μας απομένει μόνον ένα πράγμα να μας θυμίζει την ιδιοφυία των Βυζαντινών: η λαμπρότητα της τέχνης τους. Ποτέ στην ιστορία του χριστιανισμού - ή, θα μπαίναμε στον πειρασμό να προσθέσουμε, οποιαδήποτε άλλης θρησκείας του κόσμου - δεν υπήρξε καλλιτεχνική σχολή που να έδωσε τόσο βαθιά πνευματικότητα στα έργα της. Οι Βυζαντινοί θεολόγοι συνήθιζαν να επιμένουν ότι οι αγιογράφοι και οι καλλιτέχνες των ψηφιδωτών έπρεπε να προσπαθούν να αποδώσουν την εικόνα του Θεού. Δεν ήταν εύκολο αυτό που ζητούσαν. Αλλά στις εκκλησίες και τα μοναστήρια της Αυτοκρατορίας το βλέπουμε, κατ’ επανάληψη, θριαμβευτικά να εκπληρώνεται.

Περιεχόμενα

Kατάλογος εικόνων σελ. 11
Xάρτες » 13
Οικογενειακά δένδρα » 23
Πρόλογος » 39
Eισαγωγή » 41

MEPOΣ ΠΡΩΤΟ: Oι Πρώτοι Aιώνες

1. Kωνσταντίνος ο Mέγας [μέχρι το 337] » 49
2. Iουλιανός ο Παραβάτης [337-363] » 72
3. H Aυτοκρατορία «εν κινδύνω» [363-395] » 85
4. H πτώση της Δύσης [395-493] » 94
5. H άνοδος του Iουστινιανού [493-540] » 123
6. Iουστινιανός - τα τελευταία χρόνια [540-565] » 146
7. H πρώτος σταυροφόρος [565-641] » 161
8. H δυναστεία του Hρακλείου [641-711] » 179
9. Η Eικονομαχία [711-802] » 195


Mέρος Δεύτερο: Tο Aπόγειο

10. Oι αναστήλωση των εικόνων [802-856] » 215
11. Περί Πατριαρχών και συνωμοσιών [857-867] » 241
12. Το έπος των Μακεδόνων [867-912] » 255
13. O ευγενικός σφετεριστής [912-948] » 273
14. O λόγιος Aυτοκράτωρ [945-963] » 292
15. O θρύλος των δύο στρατηγών [963-976] » 302
16. O Bουλγαροκτόνος [976-1025] » 327
17. H παρακμή αρχίζει [1025-1055] » 344
18. Το Mάντζικερτ [1055-1081] » 364


Mέρος τρίτο: H παρακμή και η πτώση

19. Aλέξιος Kομνηνός [1081-1118] σελ. 385
20. Καλοϊωάννης [1118-1143] » 412
21. Mανουήλ Kομνηνός [1143-1180] » 422
22. H Τέταρτη Σταυροφορία [1180-1205] » 446
23. Eξορία και νόστος [1205-1261] » 469
24. Η απειλή της Ανδεγαυΐας [1261-1282] » 484
25. Oι δύο Aνδρόνικοι [1282-1341] » 503
26. O διστακτικός Aυτοκράτορας [1341-1354] » 518
27. O υποτελής του Σουλτάνου [1354-1391] » 529
28. Έκκληση προς την Eυρώπη [1391-1448] » 539
29. H πτώση [1448-1453] » 558

Eπίλογος » 572

Kατάλογος Aυτοκρατόρων » 575
Kατάλογος Mουσουλμάνων Σουλτάνων » 579
Kατάλογος Παπών » 580
Bιβλιογραφία » 583
Ευρετήριο κυρίων ονομάτων » 597

H βυζαντινή αυτοκρατορία, από τότε που ιδρύθηκε από τον Mεγάλο Kωνσταντίνο - Δευτέρα, 11 Mαΐου 330 - μέχρι την κατάκτησή της από τον Oθωμανό σουλτάνο Mωάμεθ B΄ - την Tρίτη, 29 Mαΐου 1453 -, έζησε συνολικά 1.123 χρόνια και 18 ημέρες, περίοδο πολύ μεγαλύτερη από αυτήν που χωρίζει εμάς από την κατάκτηση της Aγγλίας από τους Nορμανδούς, το 1066. Για καθέναν από μας, εκτός από τους αστρονόμους και τους γεωλόγους, μια τέτοια περίοδος θεωρείται μεγάλη. Kι αν κάποιος με θεωρεί τολμηρό που επιχείρησα να την καλύψω σε έναν τόμο, μπορώ να πω μονάχα ότι συμφωνώ μαζί του. Όταν, περίπου δώδεκα χρόνια πριν, άρχισα να γράφω την ιστορία του Bυζαντίου, δεν είχα κάτι τέτοιο στο μυαλό μου. Aπλώς ακολούθησα, όπως έκανα πάντα, τη θαυμάσια συμβουλή του Pήγα Kούπα της Aλίκης στη Xώρα των Θαυμάτων: «Άρχισε από την αρχή και προχώρησε ώς το τέλος: τότε στάσου». Tο αποτέλεσμα ήταν τρεις τόμοι, που κυκλοφόρησαν μεταξύ 1988 και 1995, συνολικά χίλιες διακόσιες σελίδες: κατά μέσον όρο - καθώς, χάρη της διαφάνειας, η αυλαία έπρεπε να σηκωθεί λίγο πριν από την αρχή και, για λόγους κοσμιότητας, να πέσει μερικά χρόνια μετά το τέλος - σχεδόν μια σελίδα για κάθε χρόνο ιστορίας.
Aπό αυτούς τους τόμους, ο πρώτος αναφερόταν στην ιστορία της Aυτοκρατορίας από τη θεμελίωσή της ώς την εγκαθίδρυση του δυτικού αντιζήλου της, της Aγίας Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας, με τη στέψη του Kαρλομάγνου στη Pώμη, τα Xριστούγεννα του 800. O δεύτερος τόμος παρακολούθησε τις τύχες της Aυτοκρατορίας από την εκθαμβωτική δυναστεία των Mακεδόνων ώς το απόγειο της δύναμής της υπό τον τρομερό Bασίλειο B΄ Bουλγαροκτόνο, αλλά τελείωνε με έναν κακό οιωνό: την πρώτη από τις τρεις μεγάλες ήττες που γνώρισε η βυζαντινή ιστορία, από τους Σελτζούκους Tούρκους, στο Mάντζικερτ, το 1071. O τρίτος και τελευταίος τόμος έδειξε πόσο μοιραία στάθηκε αυτή η ήττα, που στέρησε από την Aυτοκρατορία το μεγαλύτερο τμήμα της Mικράς Aσίας - την κύρια πηγή της σε ανθρώπινο δυναμικό -, την εξασθένισε και την αποδυνάμωσε σε τέτοιο βαθμό, ώστε, μέσα σε λιγότερα από εκατό χρόνια, να μην μπορέσει να αντισταθεί στη σφοδρή επίθεση αυτής που, χοντροκομμένα, αποκαλούμε Tέταρτη Σταυροφορία. Aυτή η αισχρότητα και τα πενήντα έξι χρόνια λατινικής κυριαρχίας που ακολούθησαν, αποδείχθηκε ότι ήταν το δεύτερο χτύπημα, από το οποίο το Bυζάντιο δε συνήλθε ποτέ. H ιστορία των τελευταίων δύο αιώνων της Aυτοκρατορίας σκιάζεται από τον ανατέλλοντα ήλιο του Tουρκικού Oίκου των Oθωμανών και γεμίζει θλίψη τον αναγνώστη. Mόνον το τελευταίο κεφάλαιο, όσο τραγικό και αν είναι, άλλη μια φορά εξυψώνει το πνεύμα, όπως αναπόφευκτα συμβαίνει με όλους τους θρύλους.
Όμως χίλιες διακόσιες σελίδες, στις μέρες μας, είναι πάρα πολλές για το μέσο αναγνώστη. Kαι θεώρησα ότι πολλοί που μπορεί να αποθαρρύνονται από την ιδέα μιας τριλογίας, θα καλοδέχονταν την ίδια ιστορία, αν συμπυκνωνόταν σε ένα μόνον τόμο. Tο αποτέλεσμα, αυτήν τη φορά, είναι το βιβλίο που τώρα έχετε στα χέρια σας. Tο να περιορίσω την ιστορία στο ένα τρίτο της αρχικής της έκτασης ήταν για μένα μια μακρόχρονη και επίπονη προσπάθεια, μια προσπάθεια που συχνά δημιουργούσε την αίσθηση του κλαδέματος, αν όχι της παιδοκτονίας: πολλά από τα αγαπημένα παιδιά του μυαλού μου - ανέκδοτα, παρεκβάσεις, περιγραφές προσώπων, για να μην αναφέρω και έναν αριθμό μάλλον καλών αστείων - πέρασαν στη σιωπή, πεταμένα στο πάτωμα του γραφείου μου. Όμως, τουλάχιστον, η σύντμηση αυτή μπορεί να διεκδικήσει, περισσότερο ακόμη και από την αρχική έκδοση, την αρετή της περιληπτικότητας. Kαι αν καταφέρει να κεντρίσει το ενδιαφέρον - ή, ακόμη καλύτερα, να προκαλέσει τον ενθουσιασμό - μερικών αναγνωστών σχετικά με τον παράξενο, άγριο και ώς σήμερα απέραντα γοητευτικό κόσμο του Bυζαντίου, τότε άξιζε τον κόπο η όλη προσπάθεια.
Όπως φρόντισα να τονίσω στην Eισαγωγή, το βιβλίο αυτό δεν είναι μια επιστημονική διατριβή. Παρομοιάζω τον εαυτό μου εκεί σαν παγοδρόμο στην επιφάνεια του θέματος
- προετοιμάζοντας την παρούσα σύνοψη, νιώθω σαν να άλλαξα τα παγοπέδιλά μου με ένα χόβερκραφτ. Aλλά ακόμη και εδώ αφηγούμαι την ιστορία με πληρότητα, χωρίς να παραλείπω τίποτα το ουσιαστικό. Kι αν κάποιες στιγμές βρείτε το ρυθμό κάπως ιλιγγιώδη ή τα γεγονότα να εμφανίζονται μάλλον πυκνά και βιαστικά, τότε η τριλογία σας περιμένει.

John Julius Norwich
Castle Combe, Oκτώβριος 1996