Ο κροκόδειλος του Ντοστογιέβσκη δεν ασκεί μόνο έμμεση κοινωνική κριτική στα κακώς κείμενα της εποχής αλλά συνιστά και ένα δριμύ κατηγορώ για την αναξιοπιστία του Τύπου και την απουσία δημοσιογραφικής ηθικής. Ούτε καν ένα τόσο εξωφρενικό γεγονός, όπως είναι το να καταβροχθίσει ένας κροκόδειλος έναν άνθρωπο, δεν μπορεί να παρουσιαστεί με τον ίδιο τρόπο από τις εφημερίδες της εποχής του Ντοστογιέβσκη. Και άραγε έχει αλλάξει κάτι ως προς αυτό με το πέρασμα των χρόνων…;

Ο σουρεαλισμός και η σάτιρα στον Κροκόδειλο θυμίζουν σε μεγάλο βαθμό Νικολάι Γκόγκολ, του οποίου η επιρροή στον Ντοστογιέβσκη –τουλάχιστον όσον αφορά τα μικρότερα σε έκταση έργα του– είναι αδιαμφισβήτητη.

Ένας κυβερνητικός υπάλληλος, ένας γελοίος ημιμαθής, που θεωρεί τον εαυτό του σχεδόν ιδιοφυΐα -αλλά οι συνάδελφοί του τον θεωρούν «κοκορόμυαλο»-, πριν αναχωρήσει από την Πετρούπολη για ταξίδι αναψυχής στην Ευρώπη, επισκέπτεται με την νεαρή και ευπαρουσίαστη σύζυγό του, μια ανεγκέφαλη και φιλάρεσκη μικροαστή, το εμπορικό κέντρο του Περιδρόμου, όπου εκτίθεται ένας κροκόδειλος. Κι ενώ η σύζυγος διασκεδάζει με τους πιθήκους, που εκτίθενται στην ίδια αίθουσα, ο «κοκορόμυαλος» σύζυγος αρχίζει να ενοχλεί τον κροκόδειλο. Και ξαφνικά, μια τρομερή, αφύσικη κραυγή συγκλόνισε την αίθουσα…

«Έχει πυρετό, έχει πυρετό!» μουρμούρισα πίσω απ’ τα δόντια μου. «Και με την ελευθερία τι γίνεται, φίλε μου;» τον βολιδοσκόπησα. «Τελικά, είστε κλεισμένος σ’ ένα μπουντρούμι −ούτως ειπείν− ενώ κάθε άνθρωπος πρέπει ν’ απολαμβάνει το προνόμιο της ελευθερίας».
«Είστε γελοίος», απάντησε. «Μόνον οι χοντράνθρωποι αγαπούν την ανεξαρτησία − οι σοφοί αγαπούν την τάξη. Αν δεν υπάρχει τάξη…»
«Έλεος, Ιβάν Ματβέγεβιτς· λυπηθείτε με!»
«Βουλώστε το και ακούστε!» τσίριξε, εκνευρισμένος από τη διακοπή. «Ποτέ μέχρι σήμερα δεν κατέκτησε το πνεύμα μου τέτοια ύψη. Ένα μόνο με τρομάζει στο στενό μου καταφύγιο: η κριτική των μηνιαίων περιοδικών (με πλούσια ύλη) και η καταφορά των σατιρικών εφημερίδων μας. Φοβάμαι πως οι επιπόλαιοι επισκέπτες, οι ανόητοι, οι φθονεροί και γενικά οι μηδενιστές θα με γελοιοποιήσουν. Αλλά θ’ αναλάβω δράση. Ανυπομονώ ν’ ακούσω πώς θα διαμορφωθεί αύριο η κοινή γνώμη και −το σημαντικότερο− η γνώμη των εφημερίδων. Πρέπει να με ενημερώσετε για τις εφημερίδες».
«Εντάξει, θα σας φέρω αύριο ένα πακέτο με διάφορες».

«Είστε γελοίος», απάντησε.

«Μόνον οι χοντράνθρωποι αγαπούν την ανεξαρτησία −

οι σοφοί αγαπούν την τάξη. Αν δεν υπάρχει τάξη…»

ΣΥΝΕΧΙΖΟΥΜΕ τη σειρά των κλασικών έργων του Φιόντορ Ντοστογιέβσκη, του συγγραφέα που το όνομά του είναι άρρηκτα και αξεχώριστα πλέον δεμένο με τις εκδόσεις μας. Στη σειρά που τόσο έχουν αγαπήσει οι αναγνώστες έρχεται να προστεθεί Ο Κροκόδειλος, σε μετάφραση Γιώργου Μπλάνα.

Ο Κροκόδειλος είναι ένα σατιρικό πολιτικό έργο με πολλά επίπεδα ανάγνωσης και μπόλικο αλληγορικό κυνισμό για τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν στη Ρωσία τον καιρό της δημοσίευσής του στο λογοτεχνικό περιοδικό Эпо´ха το 1865.

Ένας κροκόδειλος τον οποίο εκθέτει στο κοινό επί πληρωμή ένας Γερμανός, καταβροχθίζει έναν Ρώσο κρατικό υπάλληλο. Από το στομάχι του θηρίου ο Ρώσος έχει χρόνο για περίσκεψη και φιλοσοφικό στοχασμό, ενώ οι δικοί του διαπραγματεύονται με τον Γερμανό την αγορά του κροκόδειλου προκειμένου να διασώσουν τον άνθρωπό τους. Ωστόσο, οι ξένες επενδύσεις στην αναπτυσσόμενη Ρωσία της εποχής πρέπει να προστατευθούν! Και, άλλωστε, ο ταπεινός Ρώσος υπάλληλος που έχει γνωρίσει μόνο ασφυκτικό κρατικό παρεμβατισμό σκέφτεται ότι μέσα από την κοιλιά του θηρίου, μπορεί να γίνει διάσημος ή επιστήμονας ή να εφεύρει νέα πολιτικά συστήματα. Ο Κροκόδειλος γίνεται η τρομερή ευκαιρία για βελτίωση του κοινωνικού status του Ρώσου, κι ας είναι η κοιλιά του κενή... γιατί πρέπει να είναι πάντοτε κενή ώστε να μπορεί να καταβροχθίζει ό,τι βρει ασταμάτητα.

Πόσες ερμηνείες και πόση τροφή για σκέψη στην κοιλιά του ντοστογιεβσκικού κροκόδειλου! Ένας νέος κόσμος, το δίλημμα καπιταλισμός ή κομμουνισμός και, τελικά το ζωώδες που καταβροχθίζει οτιδήποτε ανθρώπινο. Οι Γερμανοί και οι Ρώσοι, και πάνω από όλα ο οικονομικός παράγων, όπως αναφωνούν οι περισσότεροι ήρωες, και πίσω από όλα αυτά ο Τύπος που παρουσιάζει την πραγματικότητα διαστρεβλωμένη ελλείψει οποιασδήποτε δημοσιογραφικής ηθικής.

Αυτά από το μακρινό 1865...