Η Μικρασιατική Εκστρατεία υπήρξε το μεγαλύτερο και πλέον πολύπλοκο εγχείρημα που ανέλαβε το σύγχρονο νεοελληνικό κράτος, με διαστάσεις σε οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό και διεθνές επίπεδο. Αυτό ακριβώς το πολυεπίπεδο πλαίσιο φιλοδοξεί να φωτίσει περισσότερο ο παρόν συλλογικός τόμος, με νέα στοιχεία και οπτικές που προσφέρει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό.

 

Η Μικρασιατική Εκστρατεία εξετάζεται στην γεωπολιτική της διάσταση, επικεντρώνοντας σε ειδικά πολιτικά ζητήματα, όπως οι εκλογές του 1920, οι γεωπολιτικοί συσχετισμοί και ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων, οι διπλωματικές σχέσεις και διαπραγματεύσεις με την Αγγλία το κρίσιμο 1920, αλλά και οι κοινωνικές επιπτώσεις της πρώτης μετακύλισης μέρους του οικονομικού βάρους της εκστρατείας στον χειμαζόμενο ελληνικό λαό.

Εξετάζονται επί μέρους κρίσιμες στρατιωτικές πτυχές του μικρασιατικού εγχειρήματος, όπως η σταδιακή υπονόμευση του ηθικού των στρατιωτών, κομμουνιστικά δίκτυα στη Στρατιά Μικράς Ασίας, η οργάνωση των Τηλεπικοινωνιών και η δράση της Αεροπορίας του Ελληνικού Στρατού στο πεδίο της παροχής πληροφοριών κατά τις κρίσιμες επιχειρήσεις προς Άγκυρα. Παρουσιάζεται επίσης μια κριτική προσέγγιση της διοίκησης του τελευταίου Αρχιστράτηγου Χατζανέστη, καθώς και μια διεισδυτική ανάλυση για την πολιτική των Φιλελευθέρων την περίοδο 1921-1922 μέσα από το αρχείο του Στρατηγού Δαγκλή.

 

Για τον δραματικό Αύγουστο της Καταστροφής του 1922, επιχειρείται μια αναλυτική και αποκαλυπτική ακτινογραφία της όλης κατάρρευσης του ελληνικού μετώπου με κατατοπιστικούς χάρτες, σχεδιαγράμματα και φωτογραφίες. Η ίδια περίοδος παρακολουθείται μέσω μιας θεματικής παράθεσης δημοσιευμάτων δύο εφημερίδων της “Καθημερινής” και του “Ελεύθερου Βήματος”.

 

Αναπόσπαστο κομμάτι της Μικρασιατικής Καταστροφής θεωρείται τέλος η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, ενώ στην κατακλείδα της Καταστροφής και της διαχείρισης της επόμενη ημέρας επιχειρείται μια κριτική αναψηλάφηση της δίκης των Έξι, όπως και πληροφορίες για την τύχη των προσφύγων της Μικράς Ασίας που κατέφυγαν στην Κύπρο.

Θανάσης Διαμαντόπουλος (Ομότιμος καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου)

Ο Εθνικός Διχασμός και η κορύφωσή του: Ιστορικές ρίζες και πολιτικές προεκτάσεις της λεγόμενης Δίκης των Έξι

Πολλοί συναρτούν και συνδέουν την περιβόητη Δίκη των Έξι και τη δραματική κατάληξή της αποκλειστικά με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Από την πλευρά μου, αξιοποιώντας ευρύ αρχειακό υλικό και περίπου το σύνολο των απομνημονευμάτων που άφησαν οι πρωταγωνιστές της περιόδου, την εμφανίζω ως την κορυφαία εκδήλωση, ως τη δραματική επίστεψη του εκραγέντος το 1915 Εθνικού Διχασμού, η οποία σημάδεψε την πολιτική ζωή της χώρας –και αναδεικνύω τη σύνδεση αυτή– έως το τέλος του Μεσοπολέμου.

 

Κωνσταντίνος Βλάσσης (κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σύγχρονης Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου, ιστορικός ερευνητής, συγγραφέας)

Από την "Μεγάλη" στην "Μείζονα Ελλάδα", συνεννοήσεις Βενιζέλου και Lloyd George το καλοκαίρι του 1920

Η εργασία εξετάζει την ιδιαίτερη σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ των πρωθυπουργών Ελλάδας – Μεγ. Βρετανίας και ο τρόπος που αυτή απετέλεσε τον καταλύτη για την Συμμαχική πολιτική που ασκήθηκε καθ’ όλο σχεδόν το 1920 ως προς την Μικρά Ασία. Οι διπλωματικές διεργασίες που προέκυψαν από αυτή την συναντίληψη, εξετάζονται συνδεόμενες και με την ανάπτυξη του στρατιωτικού δυναμικού που διατηρούσε η ελληνική κυβέρνηση, ως κύριο εργαλείο υλοποίησης αυτής της συνεργασίας. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στηριζόμενος στην υποστήριξη του Lloyd George, προώθησε αποφασιστικά τις εθνικές διεκδικήσεις σε σχέση με την πρώην οθωμανική επικράτεια, ενώ από το καλοκαίρι και πριν την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, άρχισε να σκέφτεται για την ευόδωση περισσότερο φιλόδοξων σχεδίων στην Μικρά Ασία, περιλαμβανομένης και της Κωνσταντινούπολης.

 

Αντώνης Κλάψης (Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων, Πανεπιστημίου Πελοποννήσου)

Ο αντιβενιζελισμός στην εξουσία: Οι εκλογές και το δημοψήφισμα του Νοεμβρίου του 1920

Οι εκλογές και το δημοψήφισμα του Νοεμβρίου του 1920 υπήρξαν σημεία καμπής στην εξέλιξη της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Η εργασία θα διερευνήσει τους λόγους που οδήγησαν στη νίκη των αντιβενιζελικών στις κάλπες της 1ης Νοεμβρίου. Ειδικότερα, θα υποστηριχθεί ότι αυτή η νίκη δεν οφειλόταν σε υποσχέσεις που έδιναν για τερματισμό των στρατιωτικών επιχειρήσεων στη Μικρά Ασία: αντίθετα, διαβεβαίωναν ότι θα συνέχιζαν την εξωτερική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου. Αμφισβητήσιμο είναι ακόμα και το κατά πόσο ισχύει το υποστηριζόμενο από τους ηττημένους στις εκλογές ότι είχαν συγκεντρώσει περισσότερες ψήφους και ότι η ήττα τους οφειλόταν στο εκλογικό σύστημα. Από την άλλη, θα υποστηριχθεί ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις της Αντάντ είχαν σαφώς προειδοποιήσει την αντιβενιζελική κυβέρνηση που προέκυψε μετά τις εκλογές να μην επαναφέρει, μέσω δημοψηφίσματος ή με όποιον άλλον τρόπο, τον βασιλιά Κωνσταντίνο στον θρόνο. Η δε διεξαγωγή του δημοψηφίσματος και η επιστροφή του Κωνσταντίνου λειτούργησαν ως προφάσεις προκειμένου η Γαλλία και η Ιταλία να αποστασιοποιηθούν ανοιχτά από τις δεσμεύσεις που είχαν αναλάβει με τη Συνθήκη των Σεβρών.

 

Γιάννης Δασκαρόλης (υποψήφιος διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφου)

"Το βρώμικο Ψωμί" – Η σιτοδεία στην Ελλάδα από τον Εθνικό Διχασμό στην Μικρασιατική Καταστροφή

Το πρόβλημα της έλλειψης ψωμιού στην περίοδο πριν και κατά την διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας, εκτός από πρακτικό είχε και συμβολικό χαρακτήρα στην συνείδηση όλων των Ελλήνων. Η εργασία εξετάζει διεξοδικά το ζήτημα της σιτοδείας και τις επιπτώσεις του στο ηθικό του εκστρατευτικού σώματος στην Μικρά Ασία, αλλά κατεξοχήν στους κόλπους της κοινωνίας στην κυρίως Ελλάδα. Εξετάζονται όλες οι παράμετροι του ζητήματος, οι κυβερνητικές προσπάθειες αντιμετώπισής του αλλά και η κορύφωση της γενικότερης κοινωνικής δυσαρέσκειας από την έλλειψη του άρτου που μείωνε την ανοχή της απέναντι στην εκάστοτε κυβέρνηση.

 

 

 

 

Πιέρρος Τζανετάκος (υποψήφιος διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας ΕΚΠΑ)

Ο δρόμος προς τη Μικρασιατική Καταστροφή μέσα από το αρχείο του Στρατηγού Δαγκλή

Στον στρατιωτικό και πολιτικό βίο του Στρατηγού Παναγιώτη Δαγκλή αντικατοπτρίζονται με ενάργεια οι δύο έννοιες –αλληλένδετες και αλληλεπιδραστικές– που διαμόρφωσαν την Ελλάδα των μεγάλων γεγονότων, από τα τέλη του 19^ου  αιώνα έως και το πρώτο τέταρτο του 20^ού αιώνα. Από τη μία, η Μεγάλη Ιδέα, ως το απόλυτο όραμα και κινητήριος δύναμη της ελληνικής κοινωνίας, σβήνει μετά την Μικρασιατική Καταστροφή. Απ’ την άλλη ο Εθνικός Διχασμός, οι δραματικές επιπτώσεις του οποίου κορυφώνονται κατά τη διάρκεια της πορείας προς το μοιραίο καλοκαίρι του 1922, αλλά και κληρονομούνται στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Διακρατώντας πρωταγωνιστικό ρόλο στις εξελίξεις της περιόδου, ο Στρατηγός Δαγκλής ήταν αυτός που διαδέχθηκε τον Ελευθέριο Βενιζέλο στην ηγεσία των Φιλελευθέρων μετά την ήττα του Νοεμβρίου 1920. Μέσα από το αρχείο του, το οποίο αποτελείται κατά πλειοψηφία από την αλληλογραφία του με τον απελθόντα πρωθυπουργό, αφενός αναδεικνύονται σημαντικές πτυχές που πλαισιώνουν τα κομβικά πολιτικά, κοινωνικά και διπλωματικά γεγονότα που σημάδευσαν το δρόμο προς την τελική ήττα των Ελλήνων στην Μικρά Ασία, αφετέρου αποτυπώνεται η εικόνα του κρητικού πολιτικού στη βαθιά πολωμένη ελληνική κοινωνία.

 

Χρήστος Νοταρίδης (Ταξίαρχος ε.α., Ιστορικός ερευνητής, συγγραφέας)

Η Στρατιωτική Τηλεγραφική Υπηρεσία κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία

Η ιστορική εξέλιξη – οργάνωση – τα υλικά και η δράση της Υπηρεσίας που είχε ως κύρια αποστολή την επικοινωνία, το σύνδεσμο και την μετάδοση πληροφοριών μεταξύ των στρατιωτικών Μονάδων και Επιτελείων, αλλά και την συλλογή πληροφοριών περί του εχθρού. Οι αιτίες των δυσχερειών και οι συνέπειες, όταν υπήρχε μειωμένη απόδοση τους, στην επίγνωση τακτικής καταστάσεως, καθώς και στη διεύθυνση και συντονισμό των επιχειρήσεων. Η παρουσίαση βασίστηκε σε έρευνα στα αρχεία της ΓΕΣ/ΔΙΣ και σε εκδόσεις-απομνημονεύματα συμμετεχόντων.

 

Ταγματάρχης Ιωάννης Μπόγρης (υποψήφιος διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας ΕΚΠΑ)

Η στρατιωτική Αεροπορία κατά τις επιχειρήσεις προς Άγκυρα

Σκοπός της εργασίας είναι να εξεταστεί ένας εκ των συντελεστών ισχύος του Ελληνικού Στρατού κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, οι πληροφορίες μάχης, δηλαδή οι πληροφορίες για τον εχθρό, τον καιρό και το έδαφος. Οι επιχειρήσεις του Ελληνικού Στρατού και τα αποτελέσματα αυτών έχουν καλυφθεί από πρωτογενή και δευτερογενή βιβλιογραφία. Ωστόσο δεν έχει μελετηθεί συστηματικά κατά πόσο η πληροφόρηση για τη θέση, τη διάταξη, το μέγεθος, τη δυναμική του εχθρού, αντανακλούσε στην πραγματική εικόνα αυτού και, επιπροσθέτως, αν αξιοποιήθηκαν κατάλληλα οι πληροφορίες αυτές από τον ελληνικό Στρατηγείο, για την απόφαση διεξαγωγής της μάχης και την υιοθέτηση του ιδανικότερου τρόπου ενέργειας. Στην παρούσα εργασία θα εξεταστεί η περίπτωση της επίθεσης του Αυγούστου 1921 από το Εσκί Σεχίρ προς την Άγκυρα. Η ιδιαιτερότητα αυτής της επιχείρησης έγκειτο στη μικρή δυνατότητα συλλογής πληροφοριών διότι σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε εντός ενός μηνός, εκτεινόταν σε μεγάλο βάθος στη Μικρά Ασία και ο πληθυσμός ήταν κατά κύριο λόγο τουρκικός. Σε αυτή την περίπτωση τον κύριο λόγο στην συλλογή και μετάδοση πληροφοριών είχε η Στρατιωτική και Ναυτική Αεροπορία. Με καθημερινές πτήσεις οι Έλληνες αεροπόροι έφθασαν τα πτητικά μέσα της εποχής στα όρια της αντοχής τους, επιτελώντας σπουδαίο έργο στην παρακολούθηση των κινήσεων του εχθρού, των φίλιων τμημάτων αλλά και της αποτύπωσης της μορφολογίας του εδάφους. Συνοψίζοντας στην εργασία καταγράφονται, μία επιχείρηση του μικρασιατικού πολέμου αυτή του Σαγγαρίου, ένας τομέας της λειτουργίας του στρατεύματος, αυτός των πληροφοριών, και ένα όργανο συλλογής πληροφοριών, η αεροπορία.

 

Δρ. Δημήτριος Ν. Χριστοδούλου (Διδάσκων (ΕΕ/ΕΠΣ) Στρατιωτικής Ιστορίας στην Σχολή Ικάρων)

Η Αρχιστρατηγία του Γεωργίου Χατζανέστη και οι ευθύνες της για την ήττα της Στρατιάς Μικράς Ασίας (Αύγουστος 1922)

Από τον Μάιο του 1922, διοικητής της Στρατιάς Μικράς Ασίας τοποθετήθηκε ο Αντιστράτηγος Γεώργιος Χατζανέστης, έως τότε διοικητής της Στρατιάς Θράκης. Από την πρώτη στιγμή, η τοποθέτηση αυτή υπήρξε αμφιλεγόμενη, τόσο λόγω της προγενέστερης φήμης που συνόδευε τον Χατζανέστη όσο και λόγω ενεργειών στις οποίες προέβη άμα τη αναλήψει της διοικήσεως. Στην συνέχεια, ο τρόπος που αποπειράθηκε να διοικήσει την Στρατιά, μετά την εκτόξευση της μεγάλης τουρκικής επιθέσεως του Αυγούστου 1922, καθώς και οι διαταγές που εξέδωσε, θεωρήθηκε ότι συνέβαλαν αποφασιστικά στην ήττα και καταστροφή της Στρατιάς. Ως εκ τούτου, υπήρξε ο μόνος στρατιωτικός που καταδικάστηκε σε θάνατο κατά την «Δίκη των Εξ» και εκτελέστηκε αμέσως μετά. Η παρούσα μελέτη θα αποπειραθεί να επιμερίσει τις ευθύνες που αναλογούν στον Αρχιστράτηγο, καθώς και να αναθεωρήσει όποιες απόψεις επί αυτών δεν ερείδονται στα γεγονότα.

 

Βασίλειος Λουμιώτης (Ταξίαρχος ε.α., Ιστορικός ερευνητής, συγγραφέας)

Οι κύριες αιτίες της ήττας της Στρατιάς Μικράς Ασίας στο Αφιόν Καραχισάρ τον Αύγουστο του 1922

Μετά την αποτυχία των επιχειρήσεων προς την Άγκυρα η Στρατιά Μικράς Ασίας εγκαταστάθηκε σε ένα εκτεταμένο μέτωπο που άρχιζε από την Κίο, κάλυπτε τους συγκοινωνιακούς κόμβους του Εσκή Σεχίρ και του Αφιόν Καραχισάρ, και κατέληγε στο Αιγαίο. Η καταληφθείσα αμυντική γραμμή ουδέν εδαφικό πλεονέκτημα διέθετε που να την καθιστά ιδανική για τη διεξαγωγή της άμυνας. Το πλέον ευάλωτο τμήμα της ήταν η δεξιά πτέρυγα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ που κάλυπτε τις συγκοινωνίες του Νοτίου Συγκροτήματος Μεραρχιών προς τη Σμύρνη. Η Στρατιά Μικράς Ασίας διέθεσε το μεγαλύτερο μέρος της δύναμής της για την ισχυρή κάλυψη του μετώπου της και ως εκ τούτου απέμεινε με ελάχιστες εφεδρείες. Στην εξέχουσα μάλιστα του Αφιόν Καραχισάρ και επί μετώπου 140 χιλιομέτρων διετίθετο ως εφεδρεία ένα μόνο Σύνταγμα Πεζικού. Υπ’ αυτές τις συνθήκες η Στρατιά Μικράς Ασίας ακυρώθηκε ως δύναμη στρατηγικού επιπέδου και μεταλλάχθηκε σε διοίκηση δυνάμεων προκαλύψεως, ανίκανη να αντιδράσει αποφασιστικά σε μία ισχυρή επίθεση του αντιπάλου. Παραλείψεις και αποφάσεις που λήφθηκαν στη συνέχεια αποδυνάμωσαν το ηθικό και επιδείνωσαν τη δυσμενή θέση της Στρατιάς. Η αδράνεια ενός έτους οδήγησε σε παραλυσία τη θέληση των ανώτατων και ανωτέρων διοικήσεων. Η ήττα αν δεν λαμβάνονταν σοβαρά διορθωτικά μέτρα ήταν δεδομένη.

 

 Αλέξανδρος Μακρής (διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας ΕΚΠΑ)

«Κρίση ηθικού, αντιπολεμικό αίσθημα και κομμουνιστική προπαγάνδα στη Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922)».

 

Η εργασία εξετάζει μια ιστοριογραφικά παραγκωνισμένη πτυχή της Μικρασιατικής Εκστρατείας, τους αντιπολεμικούς πυρήνες που εμφανίστηκαν στη Στρατιά Μικράς Ασίας, κυρίως την περίοδο 1921-22, καθώς και τις σχέσεις τους με την κομμουνιστική Αριστερά. Συγκεκριμένα, παρουσιάζεται η πτώση του ηθικού στον Ελληνικό Στρατό, η οποία δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ενός αντιπολεμικού αισθήματος σε μερίδα στρατιωτών στα πρόσω. Μέρος αυτών εντάχθηκε σε (παράνομους) αντιπολεμικούς πυρήνες που αναπτύχθηκαν στο στράτευμα. Επιπρόσθετα εξετάζεται η θέση του νεαρού τότε Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (ΣΕΚΕ) ως προς τη Μικρασιατική Εκστρατεία και η αμφίδρομη σχέση που ανέπτυξε με τους πυρήνες αυτούς στα πρόσω.

 

Κωνσταντίνος Φωτιάδης (Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας)

Γενοκτονία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.

 

Κυριάκος Ιακωβίδης (Λέκτορας Σύγχρονης Ιστορίας Πανεπιστημίου Νεάπολις Πάφου)

Εγκατάσταση και διαβίωση των προσφύγων της Μ. Ασίας στην Κύπρο

Η εργασία επικεντρώνεται στην εγκατάσταση και διαβίωση των προσφύγων της Μ. Ασίας στην Κύπρο. Συγκεκριμένα, δίνεται έμφαση στην αντιμετώπιση της βρετανικής διοίκησης, στα μέτρα που λαμβάνει η Εκκλησία της Κύπρου για την ανακούφιση των προσφύγων και πως οι ίδιοι οι πρόσφυγες βιώνουν την παραμονή τους στην Κύπρο. Στην  Κύπρο φθάνουν  3.500 πρόσφυγες από τη Μ. Ασία, ρακένδυτοι, αβοήθητοι και απελπισμένοι. Η Εκκλησία, οι δήμοι, τοπικές οργανώσεις, δημιουργούν  δίκτυο φιλανθρωπίας με στόχο την εγκατάσταση των προσφύγων, τη διαβίωση και την ανεύρεση εργασίας. Αυτή η πτυχή της στήριξης των Μικρασιατών προσφύγων απουσιάζει από την κυπριακή ιστοριογραφία.