O Νίτσε ανακάλυψε τον Ντοστογιέφσκι τον χειμώνα του 1886-87, όταν ξετρύπωσε μια γαλλική μετάφραση του Υπογείου σ’ ένα βιβλιοπωλείο της Νίκαιας. Δύο χρόνια αργότερα, θα τον χαρακτήριζε ως τον μόνο ψυχολόγο από τον οποίο είχε κάτι να μάθει. Η δεύτερη «συνάντησή» τους έγινε στις παρυφές του μηδενισμού. Ο Νίτσε ανακοίνωσε τον θάνατο του Θεού, ενώ ο Ντοστογιέβσκη επισήμανε τους κινδύνους που εγκυμονούσε ο αθεϊσμός.

Το ανά χείρας βιβλίο περιγράφει και τις δύο όψεις αυτής της συνάντησης, ακολουθώντας το νήμα που προσφέρει η αλληλογραφία του Νίτσε. Ο Paolo Stellino πραγματοποιεί μια λεπτομερή ανάλυση της ενασχόλησης του Νίτσε με το έργο του Ντοστογιέβσκη,  από την πρώτη εκείνη επαφή στην Νίκαια, μέχρι τις τελευταίες μέρες, πριν την ψυχική κατάρρευση του φιλοσόφου.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην ανασκευή της ευρέως διαδεδομένης και στερεότυπης άποψης, σύμφωνα με την οποία ο Ντοστογιέβσκη πρόβλεψε και επέκρινε στα μεγάλα μυθιστορήματά του μερικές από τις πιο επικίνδυνες και μηδενιστικές θεωρίες του Νίτσε.

Για την ανασκευή αυτής της άποψης, ο συγγραφέας επικεντρώνεται στο ηθικό δίλημμα: Αν ο Θεός δεν υπάρχει, επιτρέπονται τα πάντα;

Ευχαριστίες
Σημείωση για τις Συντομογραφίες
Πρόλογος

Μέρος Ι
Ο Νίτσε ανακαλύπτει και διαβάζει τον Ντοστογιέβσκη

 1. Η Ανακάλυψη του Ντοστογιέβσκη
    από τον Νίτσε 
 2. L΄ esprit souterrain (Κάτια, Η Σπιτονοικυρά)  
 3. L΄ esprit souterrain (Λίζα,
    Σημειώσεις από το Υπόγειο)
 4. Μνησικακία 
 5. Αναμνήσεις απ’ το Σπίτι των Πεθαμένων 
 6. Ταπεινωμένοι και Καταφρονεμένοι  
 7. Πυρωμένη Αντιπαράθεση    
 8. Ένας «Υπόγειος» επί το Έργον
 9. Μηδενισμός α λα Αγία Πετρούπολη
10. Περαιτέρω Αναγνώσεις  
11. Σχετικά με την Ενδεχόμενη Ανάγνωση
     του Μυθιστορήματος Έγκλημα και Τιμωρία  
12. Ο Ιησούς ως Ηλίθιος   
13. Δαιμονισμένοι   
14. Ο Ντοστογιέβσκη ως Καλλιτέχνης.
    Ρωσικός Πεσιμισμός και Décadence   
15. Μια Απροσδόκητη Σιωπή: Ανακεφαλαίωση
    της Ανακάλυψης και της Ανάγνωσης
    του Ντοστογιέβσκη από τον Νίτσε   

Μέρος ΙΙ
Εάν Δεν Υπάρχει Θεός, Επιτρέπονται τα Πάντα

Το Συγκείμενο του Ζητήματος  
1. Οι Αδελφοί Καραμάζοβ  
1.1 Η Πλοκή  
1.2 Η Λογική – Σύγκρουση με την Πίστη   
1.3 Η Ιδέα του Ιβάν 
1.4 Η Κρίση της Ιδέας  
2. Τίποτα Δεν Είναι Αληθινό,
   Τα Πάντα Επιτρέπονται   
2.1 Ο Ίσκιος του Ζαρατούστρα    
2.2 Το Τάγμα των Ασασίνων
2.3 Τα Κατάλοιπα
2.4 Η Παραλλαγή  
2.5 Συμπέρασμα   
3. Νοστογιέβσκη κατά Νίτσε;   
3.1 Ο Εξαιρετικός Άνθρωπος του Ρασκόλνικοβ
και ο Υπεράνθρωπος του Νίτσε 
3.2 Ο Άνθρωπος-Θεός του Κυρίλοβ
ως Υπεράνθρωπος;   
3.3 Ο Ιβάν ως Πρόδρομος του Νίτσε; 
4. Καταληκτικές Παρατηρήσεις:
   Επανεξετάζοντας τη Σχέση
   ανάμεσα στον Νίτσε
   και στον Ντοστογιέβσκη

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ  

1. Η Ανακάλυψη του Ντοστογιέβσκη από τον Νίτσε
Η πρώτη μνεία για τον Ντοστογιέβσκη στην αλληλογραφία του Νίτσε βρίσκεται σε μιαν επιστολή του Νίτσε προς τον φίλο του Franz Overbeck στις 12 Φεβρουαρίου του 1887. Στην επιστολή περιέχεται το εξής υστερόγραφο: «Σου έγραψα για τον H. Taine; Και ότι με θεωρεί “απεριόριστα υποδηλωτικό;” Και για τον Ντοστογιέβσκη;» (#798). Αυτή η πρώτη σύντομη μνεία ακολουθείται από μια δεύτερη αναφορά σε μιαν επιστολή που εστάλη την επόμενη ημέρα στον Peter Gast: «Ξέρεις τον Ντοστογιέβσκη; Αν εξαιρέσουμε τον Σταντάλ, κανένας δεν μου έχει προσφέρει τόση πολλή απόλαυση και κατάπληξη: ένας ψυχολόγος “με τον οποίο συμφωνώ”»(#800). Καίτοι σύντομη, η παράγραφος αυτή περιέχει δύο σημαντικά στοιχεία, τα οποία ο Ντοστογιέβσκη θα επαναλάβει συχνά όταν μιλάει για τον Ντοστογιέβσκη: η σύγκριση με τον Σταντάλ και ο χαρακτηρισμός του Ντοστογιέβσκη ως ψυχολόγου. Ο Peter Gast, ο οποίος διέμενε στη Βενετία εκείνο τον καιρό, απάντησε στην ερώτηση του Νίτσε με μιαν επιστολή με ημερομηνία 20 Φεβρουαρίου 1887. Ο Gast εκμυστηρεύτηκε στον φίλο του ότι δεν ήξερε καν το όνομα του Ρώσου συγγραφέα: «Δεν γνωρίζω τίποτα για τον Ντοστογιέβσκη που αυτός, απεναντίας, είναι Πολωνός το δίχως άλλο· ναι, έμαθα αυτό το όνομα από εσένα για πρώτη φορά. Μιας και μοιάζεις να νοιάζεσαι γι᾽ αυτόν τόσο πολύ, θα σημειώσω το όνομά του και θα το βάλω στην καρδιά μου». (#434). Η άγνοια του Gast για τον Ντοστογιέβσκη, που κάθε άλλο παρά Πολωνός ήταν, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει: ήταν ακριβώς τα χρόνια που μόλις άρχιζαν να κυκλοφορούν ευρέως τα έργα του Ντοστογιέβσκη στην Ευρώπη.
Αυτές οι σύντομες και φευγαλέες μνήμες στην αλληλογραφία ακολουθούνται από μιαν εξαντλητική παράγραφο, η οποία περιέχεται στην επιστολή προς τον Overbeck, στις 23 Φεβρουαρίου του 1887, στην οποία ο Νίτσε περιγράφει πώς ανακάλυψε τον Ντοστογιέβσκη:

«Επίσης δεν γνώριζα τίποτα για τον Ντοστογιέβσκη, ούτε καν το όνομά του, έως πριν από μερικές εβδομάδες – ακαλλιέργητος καθώς είμαι, που δεν διαβάζω “περιοδικά”. Σε ένα βιβλιοπωλείο, το χέρι μου έτυχε να σταματήσει στο L’esprit souterrain, μια πρόσφατη γαλλική μετάφραση (το ίδιο είδος τύχης που με έκανε να πέσω πάνω στον Σοπενάουερ όταν ήμουν 21 και στον Σταντάλ όταν ήμουν 35!). Το ένστικτο της συγγένειας (πώς αλλιώς να το αποκαλέσω) μου μίλησε μεμιάς – η χαρά μου ήταν απεριόριστη· δεν έχω γνωρίσει τέτοια χαρά από τη συνάντησή μου με το Κόκκινο και το Μαύρο του Σταντάλ. (Το βιβλίο αποτελείται από δύο διηγήματα, το πρώτο πραγματικά ένα κομμάτι μουσικής, πολύ ξένης, πολύ μη γερμανικής μουσικής· το δεύτερο, ένα επίτευγμα ψυχολογικής ιδιοφυΐας, ένα είδος αυτογελοιοποίησης του γνῶθι σαυτόν). Παρεμπιπτόντως, αυτοί οι Έλληνες έχουν πολλά στη συνείδησή τους – η παραποίηση είναι τωόντι η δεξιοτεχνία τους· όλη η ευρωπαϊκή ψυχολογία είναι άρρωστα βεβαρυμένη με ελληνικές επιπολαιότητες, και μάλιστα δίχως ίχνος ιουδαϊσμού, και πάει λέγοντας»(#804).

Σύμφωνα με αυτό που έγραψε ο Νίτσε στην αλληλογραφία του, η ανακάλυψη του Ντοστογιέβσκη σ᾽ ένα βιβλιοπωλείο ήταν απλώς τυχαία. Καθώς κοίταζε τα βιβλία, είδε το L’esprit souterrain, έναν τόμο πρόσφατα μεταφρασμένο στα γαλλικά. Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου ήταν ο Ντοστογιέβσκη. Ο Νίτσε ένιωσε ενστικτωδώς μιαν ενδεχόμενη συνάφεια, ένα είδος πνευματικής συγγένειας. Όπως θα δούμε, το ένστικτό του δεν τον πρόδωσε. Αφού διάβασε τον τόμο, ο ενθουσιασμός της πρόσφατης ανακάλυψής του ήταν απέραντος. Ο Νίτσε έφτασε στο σημείο να την συγκρίνει με τις δύο πιο σημαντικές πνευματικές εμπειρίες της ζωής του: την αγορά του Ο Κόσμος ως Βούληση και ως Παράσταση του Σοπενάουερ σε ένα παλαιοβιβλιοπωλείο στη Λειψία το 1867, και την ανάγνωση του μυθιστορήματος Το Κόκκινο και το Μαύρο όταν ήταν τριάντα πέντε ετών.
Σε μια δεύτερη επιστολή προς τον Gast, στις 7 Μαρτίου του 1887, ο Νίτσε, που διέμενε ακόμη στη Νίκαια, πρόσφερε στον φίλο του περισσότερες εμπεριστατωμένες λεπτομέρειες σχετικά με την ανάγνωση και την εκτίμηση του Ντοστογιέβσκη, προσθέτοντας και κάποιες βιογραφικές σημειώσεις για τον Ρώσο συγγραφέα. Επανέλαβε τη σύγκριση με τον Σταντάλ, τονίζοντας για μιαν ακόμα φορά το τυχαίο της ανακάλυψής του (zufälligste Berührung), την οποία πιστώνει στο ένστικτό του:

«Το ίδιο που μου είχε συμβεί με τον Σταντάλ, μού συνέβη με τον Ντοστογιέβσκη· η πιο τυχαία συνάντηση, ένα βιβλίο που το ανοίγεις ανέμελα σ᾽ ένα βιβλιοπωλείο, ανοίκειο ακόμα και το όνομα: και μετά, άξαφνα, σου μιλάει το ένστικτό σου και ξέρεις ότι συνάντησες έναν συγγενή. Έως τώρα λίγα έχω μάθει σχετικά με τη θέση του, τη φήμη του, την ιστορία του· πέθανε το 1881. Στα νιάτα του, υπέστη πολλά· αρρώστια και ένδεια, παρότι καταγόταν από διακεκριμένη οικογένεια. Στα 27 του, καταδικάστηκε σε θάνατο, αλλά ανεστάλη η ποινή την τελευταία στιγμή, στο ικρίωμα· μετά, τέσσερα χρόνια Σιβηρία, αλυσοδεμένος, ανάμεσα σε σκληραγωγημένους κακοποιούς. Ήταν αποφασιστική η περίοδος αυτή: ανακάλυψε τη δύναμη της ψυχολογικής του διαίσθησης, και όχι μόνο· η καρδιά του μαλάκωσε και βάθυνε από τούτη την εμπειρία. Το βιβλίο του με τις ενθυμήσεις του από κείνα τα χρόνια, La maison des morts, είναι ένα από τα πιο ανθρώπινα βιβλία που έχουν γραφτεί ποτέ. Αυτό που διάβασα πρώτα, εκδόθηκε επίσης σε γαλλική μετάφραση, λέγεται L’esprit souterrain και αποτελείται από δύο διηγήματα, το πρώτο πραγματικά ένα κομμάτι άγνωστης μουσικής· το δεύτερο, ένα αληθινό επίτευγμα ψυχολογικής ιδιοφυΐας – ένα τρομακτικό και βάναυσο κείμενο χλεύης του γνῶθι σαυτόν, αλλά καμωμένο με τέτοιαν ελαφριά τόλμη και χαρά μες στην ανώτερη δύναμή του, ώστε το κατέβασα μονορούφι με απόλαυση. Εν τω μεταξύ, ύστερα από υπόδειξη του Overbeck, του οποίου ζήτησα τη γνώμη στην τελευταία επιστολή μου, έχω διαβάσει το Humiliés et offensés (το μόνο που ήξερε ο O[verbeck]), με τον μεγαλύτερο σεβασμό προς τον καλλιτέχνη Ντοστογιέβσκη. Κι ακόμα, έχω προσέξει πόσο απόλυτα η νεότατη γενιά των Παριζιάνων μυθιστοριογράφων ταλανίζεται από την επίδραση του Ντοστογιέβσκη, και από τη ζήλεια που του έχουν (ο Paul Bourget, για παράδειγμα)». (#814)

Η πιο σημαντική λεπτομέρεια σε τούτη την επιστολή είναι ότι ο Νίτσε συνέχισε να διαβάζει Ντοστογιέβσκη. Η τυχαία συνάντηση με τον τόμο L’esprit souterrain σ᾽ ένα βιβλιοπωλείο της Νίκαιας τον ώθησε να εξερευνήσει περαιτέρω το έργο του Ρώσου δημιουργού. Αλλά τι διάβασε ακριβώς ο Νίτσε; Ο αναγνώστης που είναι ήδη εξοικειωμένος με τον Ντοστογιέβσκη θα μπει ενδεχομένως στον πειρασμό να ταυτίσει τον τόμο L’esprit souterrain με το σύντομο μυθιστόρημα Σημειώσεις από το Υπόγειο, αλλά αυτό θα ήταν λάθος. Πράγματι, το L’esprit souterrain, που εκδόθηκε από τον οίκο Plon το 1886, συντίθεται από δύο πολύ διαφορετικά μυθιστορήματα: από τη Σπιτονοικοκυρά, ένα πρώιμο σύντομο μυθιστόρημα του 1847, και από τις Σημειώσεις από το Υπόγειο, πού είχαν δημοσιευτεί το 1864 στο λογοτεχνικό-πολιτικό μηνιαίο περιοδικό Επόχα (τεύχη 1-2, 4). Όπως δηλώνεται στο εξώφυλλο, το L’esprit souterrain ήταν μια (πολύ ελεύθερη) διασκευή και των δύο μυθιστορημάτων. Μια αρκετά πιστή μετάφραση της Σπιτονοικοκυράς αποτελεί το πρώτο μέρος του τόμου, με τίτλο «Κάτια», του κεντρικού θηλυκού χαρακτήρα στο αφήγημα του Ντοστογιέβσκη. Το δεύτερο μέρος, που ο τίτλος του «Λίζα» αντλείται επίσης από τον θηλυκό χαρακτήρα του μυθιστορήματος, ήταν μια περικομμένη και πολύ ελεύθερη μετάφραση των Σημειώσεων από το Υπόγειο.
Δίχως ίχνος σεβασμού προς τις προθέσεις του Ντοστογιέβσκη, ο οίκος Plon και οι μεταφραστές Halpérine και Morice αποφάσισαν να συνδυάσουν τα δύο μυθιστορήματα, όχι μόνον παραβλέποντας τις δύο δεκαετίες που χώριζαν τα έργα, αλλά επίσης παραβλέποντας τις υφολογικές, θεματικές, και συγκειμενικές διαφορές που εντόνως διακρίνουν το ένα έργο από το άλλο. Έτσι, ο Όρντινοφ, ο ρομαντικός ονειροπόλος της Σπιτονοικοκυράς, έγινε ο κυνικός κεντρικός χαρακτήρας των Σημειώσεων. Πέρα από τούτη την ασυνέπεια, προκειμένου να ομογενοποιήσουν τα δύο έργα, οι μεταφραστές πρόσθεσαν μια σύντομη εισαγωγή στο δεύτερο μέρος, γραμμένη από τους ίδιους και βασισμένη στον πρόλογο του Ντοστογιέβσκη στο έργο Αναμνήσεις απ’ το Σπίτι των Πεθαμένων. Στην πλαστή εισαγωγή των μεταφραστών ένας ανώνυμος αφηγητής παρουσίαζε τις Σημειώσεις από το Υπόγειο σαν χειρόγραφο του Όρντινοφ, στο οποίο ο αναγνώστης ανακάλυπτε μια δεύτερη ρομαντική σχέση (velléité d’amour, ES: 154) με την κεντρική ηρωίδα της προηγούμενης ιστορίας.
Στην εργασία του Ο Ντοστογιέβσκη στη Γαλλία της Δεκαετίας του 1880, ο Teitelbaum (1946: 100) εξηγεί τι είναι πιθανόν να οδήγησε τους μεταφραστές σε μια τόσο ριζική και αυθαίρετη διασκευή των δύο έργων:

Eπειδή οι μεταφραστές φοβούνταν ότι το γαλλικό αναγνωστικό κοινό δεν θα καταλάβει τον Ντοστογιέβσκη, περίκοψαν και αλλοίωσαν τις μεταφράσεις. Έτσι, π.χ., κάμποσα κεφάλαια κόπηκαν από τους Αδελφούς Καραμάζοβ και συγκρότησαν έναν άλλο, συμπληρωματικό τόμο, ο οποίος κυκλοφόρησε το 1889 με τίτλο Les précoces. Το δε όνομα Καραμάζοβ έγινε Σεστομάζοβ.

Όπως βλέπουμε, προκειμένου να αναλύσουμε την ανακάλυψη του Ντοστογιέβσκη από τον Νίτσε, είναι πολύ σημαντικό να λάβουμε υπόψη όχι μόνο το γεγονός ότι ο Νίτσε διάβασε Ντοστογιέβσκη στα γαλλικά, αλλά και ότι μερικές φορές οι μεταφράσεις ήταν πολύ ελεύθερες και ελάχιστα πιστές. Ακριβώς για τον λόγο αυτό, στο πρώτο μέρος της παρούσας μελέτης, θα αναφερθώ στις εκδόσεις που χρησιμοποίησε ο Νίτσε· διότι, όπως θα δείξω, οι μεταφράσεις αυτές διαδραμάτισαν έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην δεξίωση και την κατανόηση του Ντοστογιέβσκη από τον Νίτσε.
Καίτοι πετσοκομμένο και αλλοιωμένο, το L’ esprit souterrain έκανε πολύ θετική εντύπωση στον Νίτσε, ο οποίος χαρακτήρισε το πρώτο μέρος (τη Σπιτονοικοκυρά) ως άγνωστη, ανοίκεια, και πολύ μη γερμανική μουσική, ενώ διέκρινε στο δεύτερο μέρος (τις Σημειώσεις από το Υπόγειο) «ένα επίτευγμα ψυχολογικής ιδιοφυΐας» (#814). Ακριβώς η ανάγνωση του δεύτερου μέρους οδήγησε τον Νίτσε να χαρακτηρίσει τον Ντοστογιέβσκη ψυχολόγο, ένας χαρακτηρισμός που, όπως θα δούμε, επαναλαμβάνεται αργότερα από τον φιλόσοφο. Τα επόμενα δύο κεφάλαια, συνεπώς, θα εστιάσουν σε μια εκτεταμένη ανάλυση της ανάγνωσης και κατανόησης των δύο μυθιστορημάτων από τον Νίτσε.