Σχολιάζονται κείμενα (χρονογραφήματα σε εφημερίδες και περιοδικά, καθώς και «Αθηναϊκές Επιστολές» από το περιοδικό Η Διάπλασις των Παίδων) δημοσιευμένα κατά την περίοδο 1904-1937, στα οποία ο Ζακύνθιος συγγραφέας αναφέρεται στον κινηματογράφο, άλλοτε θετικά και άλλοτε επικριτικά, εξετάζεται η θεματοποίηση του κινηματογράφου στο μυθιστόρημα Ο ουρανοκατέβατος (1943-1944), στο οποίο η ηρωίδα παρουσιάζεται να πρωταγωνιστεί σε κινηματογραφική ταινία, συζητιούνται οι δύο θρυλικές –αν και δυστυχώς χαμένες– ταινίες της δεκαετίας του 1930 Στέλλα Βιολάντη και Ο κακός δρόμος, που αποτελούν τις πρώτες κινηματογραφικές διασκευές έργων του Ξενόπουλου, με σεναριογράφο τον ίδιο τον συγγραφέα και μυθικές πρωταγωνίστριες (Ελένη Παπαδάκη στην πρώτη ταινία, Κυβέλη και Μαρίκα Κοτοπούλη στη δεύτερη) και αναλύονται οι πέντε επόμενες κινηματογραφικές μεταφορές πεζογραφημάτων και θεατρικών έργων του Ξενόπουλου, οι οποίες προβάλλονται στις αίθουσες κατά το διάστημα 1949-1971: Ο Κόκκινος Βράχος, Πρέπει να τα παντρέψουμε, Μέχρι το πλοίο, Όλοι οι άντρες είναι ίδιοι και Επαναστάτης Ποπολάρος.

Πρόλογος

1. ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ

     ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ

     Ο Ξενόπουλος και τα πρώτα χρόνια του κινηματογράφου:

     η περίοδος του ενθουσιασμού

     Ο κινηματογράφος

     ως «διασκέδασις κατωτέρα του θεάτρου»

2. ΘΕΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

     ΣΤΗΝ ΞΕΝΟΠΟΥΛΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ:

     Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ

     Ο ΟΥΡΑΝΟΚΑΤΕΒΑΤΟΣ (1943-1944)

3. Ο ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΔΙΑΣΚΕΥΑΖΕΙ ΔΥΟ ΕΡΓΑ ΤΟΥ

     ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ

     Στέλλα Βιολάντη (1931): το πρώτο κινηματογραφικό

     σενάριο του Ξενόπουλου

     Ο κακός δρόμος (1933): μεταξύ Μαρίκας και Κυβέλης

4. ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΝ ΔΑΜΙΑΝΟ

     ΣΤΟΝ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΔΑΛΙΑΝΙΔΗ:

     ΟΙ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΔΙΑΣΚΕΥΕΣ ΤΟΥ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ

     Ο Κόκκινος Βράχος (1949) υπό το πρίσμα

     του Γρηγόρη Γρηγορίου

     Από το Σαν τα πουλάκια (1942)

     στο Πρέπει να τα παντρέψουμε (1953)

     Μέχρι το πλοίο (1966):

     η «Νανότα» στο σύμπαν του Αλέξη Δαμιανού

     Όλοι οι άντρες είναι ίδιοι (1966): η κατά Σακελλάριον

     κινηματογραφική εκδοχή του Πειρασμού

     Από τον «Αντάρτη» και τον Ποπολάρο του Ξενόπουλου

στον Επαναστάτη Ποπολάρο (1971) του Δαλιανίδη

5. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ

     ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ: ΠΑΝΟΡΑΜΙΚΗ ΘΕΑΣΗ

     ΜΙΑΣ ΠΟΛΥΚΥΜΑΝΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ

Βιβλιογραφία

Ευρετήριο Ονομάτων

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η αφορμή για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου δίνεται από μια πρόσκληση του Βασίλη Βασιλικού να λάβω μέρος στην εκπομπή του Άξιον εστί (ΕΤ 3), στο πλαίσιο ενός αφιερώματος στον Γρηγόριο Ξενόπουλο το φθινόπωρο του 2011. Στο αφιέρωμα μιλώ για τη μεταφορά των έργων του Ξενόπουλου στον κινηματογράφο και η εμφάνισή μου δεν ξεπερνά τα δέκα λεπτά. Για αυτό το δεκάλεπτο, όμως, προετοιμάζομαι επί αρκετές εβδομάδες και συλλέγω ένα αρκετά πλούσιο υλικό, το οποίο αποφασίζω να αξιοποιήσω για μια πιο διεξοδική έρευνα πάνω σε δύο άξονες: πρόσληψη του κινηματογράφου από τον Ξενόπουλο και πρόσληψη του Ξενόπουλου από τον κινηματογράφο.

Ο πρώτος άξονας φαίνεται εντελώς ανεξερεύνητος. Ως προς τον δεύτερο άξονα, τα μόνα προγενέστερα μελετήματα που εντοπίζω πάνω στο θέμα είναι δύο πολύ ενδιαφέροντα άρθρα συναδέλφων: το άρθρο της Ελίζας-Άννας Δελβερούδη για τη μεταφορά του Κόκκινου Βράχου από τον Γρηγορίου («Ο Ξενόπουλος στον κινηματογράφο: Ο κόκκινος βράχος του Γρηγόρη Γρηγορίου») και το άρθρο της Στέλλας Βατούγιου «Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος και ο κινηματογράφος», που παρουσιάζει συνοπτικά τις κινηματογραφικές διασκευές έργων του Ξενόπουλου. Παραδόξως, όμως, δεν υπάρχει τίποτα περισσότερο αναφορικά με την πολύπλευρη και πολυδιάστατη, όπως αντιλαμβάνομαι σχεδόν από την αρχή της έρευνάς μου, σχέση του Ξενόπουλου με τον κινηματογράφο.

Αξιοποιώντας λοιπόν τις δυνατότητες αναζήτησης της ηλεκτρονικής «Βιβλιογραφίας Γρηγορίου Ξενόπουλου», που έχει αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του Εθνικού και Λογοτεχνικού Ιστορικού Αρχείου, με την επιμέλεια της συναδέλφου Βίκυς Πάτσιου, εντοπίζω έναν μεγάλο αριθμό κειμένων (χρονογραφημάτων σε εφημερίδες και περιοδικά και «Αθηναϊκών Επιστολών» από το περιοδικό Η Διάπλασις των Παίδων) δημοσιευμένων την περίοδο 1904-1937, στα οποία ο Ζακύνθιος συγγραφέας αναφέρεται στον κινηματογράφο, άλλοτε θετικά και άλλοτε επικριτικά: τα κείμενα αυτά παρουσιάζω και σχολιάζω στο πρώτο –αρκετά εκτενές– κεφάλαιο της ανά χείρας μελέτης («Οι απόψεις του Ξενόπουλου για τον κινηματογράφο»).

Το δεύτερο κεφάλαιο έχει τίτλο «Θεματοποίηση του κινηματογράφου στην ξενοπουλική πεζογραφία: η περίπτωση του μυθιστορήματος Ο ουρανοκατέβατος (1943-1944)» και αναφέρεται στο ελάχιστα γνωστό μυθιστόρημα του Ξενόπουλου Ο ουρανοκατέβατος (1943-1944), στο οποίο η ηρωίδα, μια ευγενική και καλλιεργημένη κοπέλα της αστικής αθηναϊκής κοινωνίας της δεκαετίας του 1930, έχει την εμπειρία της συμμετοχής σε μια κινηματογραφική ταινία βασισμένη στη Λυγερή του Καρκαβίτσα. 

Το τρίτο κεφάλαιο («Ο Ξενόπουλος διασκευάζει δύο έργα του για τον κινηματογράφο») επικεντρώνεται στις δύο θρυλικές –αν και δυστυχώς χαμένες– κινηματογραφικές ταινίες της δεκαετίας του 1930 Στέλλα Βιολάντη και Ο κακός δρόμος, που αποτελούν τις πρώτες κινηματογραφικές διασκευές έργων του Ξενόπουλου, με σεναριογράφο τον ίδιο τον συγγραφέα και μυθικές πρωταγωνίστριες (Ελένη Παπαδάκη στην πρώτη ταινία, Κυβέλη και Μαρίκα Κοτοπούλη στη δεύτερη). Αναφορικά με αυτές τις δύο ταινίες παραθέτω και σχολιάζω αρκετό αθησαύριστο υλικό από τον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο της περιόδου, υλικό μέσα από το οποίο προσπαθώ να δώσω μιαν εικόνα τους: κριτικές, κείμενα του Ξενόπουλου και των άλλων συντελεστών, διαφημιστικές καταχωρίσεις στις εφημερίδες και τα περιοδικά της εποχής.

Το τέταρτο κεφάλαιο («Από τον Γρηγορίου και τον Δαμιανό στον Σακελλάριο και στον Δαλιανίδη: οι μεταπολεμικές διασκευές του Ξενόπουλου») παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς τις πέντε επόμενες κινηματογραφικές διασκευές έργων του Ξενόπουλου, οι οποίες προβάλλονται στις αίθουσες κατά το διάστημα 1949-1971, χωρίς ο ίδιος ο συγγραφέας να έχει ανάμειξη ή να τις δει, αφού φεύγει από τη ζωή το 1951: Ο Κόκκινος Βράχος, Πρέπει να τα παντρέψουμε, Μέχρι το πλοίο, Όλοι οι άντρες είναι ίδιοι και Επαναστάτης Ποπολάρος. Προτείνω συγκριτικές αναγνώσεις των εν λόγω ταινιών και των αντίστοιχων λογοτεχνικών πηγών τους, πεζογραφικών ή θεατρικών (Ο Κόκκινος Βράχος, Σαν τα πουλάκια, «Νανότα», Πειρασμός, Ποπολάρος, αντίστοιχα), εντοπίζω συγκλίσεις και αποκλίσεις και σχολιάζω την κριτική υποδοχή τους.

Το πέμπτο κεφάλαιο («Ξενόπουλος και ελληνικός κινηματογράφος: πανοραμική θέαση μιας πολυκύμαντης σχέσης») έχει συμπερασματικό και επιλογικό χαρακτήρα και επιχειρεί να εξετάσει ολιστικά τη μετάπλαση της ξενοπουλικής πεζογραφίας και δραματουργίας στη μεγάλη οθόνη και τους μέχρι σήμερα ανοιχτούς λογαριασμούς του Ξενόπουλου με την τέχνη της κινούμενης εικόνας.

Η μελέτη αυτή στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην αξιοποίηση υλικού από τον περιοδικό και ημερήσιο τύπο (στα σχετικά παραθέματα διατηρώ την ορθογραφία και τη στίξη του εντύπου, αλλά χρησιμοποιώ το μονοτονικό σύστημα) και στην παρακολούθηση της ξενοπουλικής βιβλιογραφίας από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τις μέρες μας, αλλά και στη συστηματική παρακολούθηση των κινηματογραφικών διασκευών έργων του Ξενόπουλου και τη χρήση θεωρητικών εργαλείων από το συγκριτολογικό πεδίο (αναφορικά με τη σχέση λογοτεχνικού έργου και κινηματογραφικής μεταφοράς του). Δεν θα μπορούσε λοιπόν να έχει πραγματοποιηθεί χωρίς τη συμπαράσταση του πάντα πρόθυμου, εξυπηρετικού και φιλικού προσωπικού της Εθνικής Βιβλιοθήκης, της Βιβλιοθήκης της Βουλής, του Εθνικού και Λογοτεχνικού Ιστορικού Αρχείου, των Σπουδαστηρίων Νεοελληνικής Φιλολογίας (ιδιαίτερες ευχαριστίες στη Ράνια Καρυπίδου, στην Άννα Γεωργίου και στην Ειρήνη Ρέππα, που είναι πάντα δίπλα μου όποτε έχω ανάγκη από τη βοήθειά τους), Θεατρικών Σπουδών και Αγγλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, της Ταινιοθήκης της Ελλάδος (πολλά ευχαριστώ στη Μαρία Κομνηνού και στην Κατερίνα Γεωργίου, υπεύθυνη της Βιβλιοθήκης), των εταιρειών Φίνος Φιλμ (σημαντική η βοήθεια του Γιώργου Τσαγκαράκη) και Καραγιάννης-Καρατζόπουλος (πολύτιμη η βοήθεια του Αντώνη Καρατζόπουλου). Ευχαριστώ, επίσης, τον εκδότη Κώστα Γκοβόστη για την εμπιστοσύνη με την οποία περιβάλλει, εδώ και χρόνια, την εργασία μου, τον Πέτρο Τσαλπατούρο για τη μεγάλη βοήθειά του, τη Διονυσία Ζάφειρα και όλο το ανθρώπινο δυναμικό των εκδόσεων Γκοβόστη για την άψογη συνεργασία.

Ευγνωμοσύνη οφείλω, επίσης, στους αγαπητούς συναδέλφους Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, Έρη Σταυροπούλου, Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, Δημήτρη Αγγελάτο, Χριστίνα Ντουνιά, Βίκυ Πάτσιου, Ευριπίδη Γαραντούδη, Γιώργο Πεφάνη, Γεωργία Γκότση, Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, Λητώ Ιωακειμίδου, Γιάννη Ξούρια, Μαρία Ρώτα και Πέγκυ Καρπούζου για τις πολύτιμες υποδείξεις τους αναφορικά με διάφορα ζητήματα της εργασίας. Και βέβαια ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στον λάτρη του Ξενόπουλου Βασίλη Βασιλικό, από τον οποίο ξεκινά η ιστορία αυτού του βιβλίου.

Ο Βασίλης Βασιλικός γράφει στην Athens Voice για τις κρυφές συγγένειες λογοτεχνίας και κινηματογράφου