Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να καταθέσει έναν προβληματισμό πάνω σε ευρύτερα και ειδικότερα θέματα που σχετίζονται με την πρόσληψη των μυθιστορημάτων της γενιάς του ’30, της γενιάς που επαινέθηκε και επικρίθηκε όσο καμία άλλη λογοτεχνική γενιά στην Ελλάδα και αποτέλεσε συλλογικό φαινόμενο με πολύ μεγάλη χρονική διάρκεια.

Μέσα από το μυθιστόρημα, το οποίο επαναφέρουν θριαμβευτικά στο προσκήνιο της ελληνικής λογοτεχνικής ζωής, οι πεζογράφοι της γενιάς του ’30 στρέφονται προς τη διερεύνηση του ανθρώπινου ψυχισμού, ιχνηλατούν διαπροσωπικές σχέσεις σύνθετες και τάσσονται έμπρακτα εναντίον της εσωστρέφειας, δείχνοντας τη διάθεσή τους να παρακολουθήσουν την ευρωπαϊκή λογοτεχνία.

Θέματα που εξετάζονται είναι η κριτική υποδοχή των μυθιστορημάτων που αναφέρονται στη Μικρασιατική Καταστροφή, η κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου του Βενέζη Το νούμερο 31328 από τον Κούνδουρο, οι ανδρικοί και γυναικείοι χαρακτήρες των αστικών μυθιστορημάτων της δεκαετίας του 1930, η πρόσληψη του Δαιμονίου του Θεοτοκά από τον Βασίλη Βασιλικό, η σχέση του Βασίλη του Αρβανίτη του Μυριβήλη με τον Ζορμπά του Καζαντζάκη, η περιστασιακή ενασχόληση του Τερζάκη με τον κινηματογράφο, το παιγνιώδες πείραμα του Μυθιστορήματος των τεσσάρων των Βενέζη, Καραγάτση, Μυριβήλη και Τερζάκη, οι τηλεοπτικές μεταφορές των μυθιστορημάτων της γενιάς του 1930.

Τα ονόματα των λογοτεχνών που απεικονίζονται στο εξώφυλλο είναι:

Όρθιοι από αριστερά:

Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης

Ηλίας Βενέζης

Οδυσσέας Ελύτης

Γιώργος Σεφέρης

Αντρέας Καραντώνης

Στέλιος Ξεφλούδας

Γιώργος Θεοτοκάς

Καθιστοί από αριστερά:

Άγγελος Τερζάκης

Κ.Θ. Δημαράς

Γιώργος Κατσίμπαλης

Κοσμάς Πολίτης

Ανδρέας Εμπειρίκος

Η γενιά του 1930 σφράγισε ανεξίτηλα την ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Επαινέθηκε και επικρίθηκε όσο καμιά άλλη λογοτεχνική γενιά στην Ελλάδα, αποτέλεσε συλλογικό φαινόμενο με πολύ μεγάλη χρονική διάρκεια, αμφισβητήθηκε ως προς τη συνοχή της, αλλά το βέβαιο είναι ότι εμφανίστηκε σε μιαν από τις κρίσιμες στιγμές της ελληνικής πολιτικής και κοινωνικής ζωής, μετά τη Μικρασιατική τραγωδία, για να εκφράσει την ανανέωση και την ωρίμανση στη λογοτεχνία.

Οι ιστορικοί της νεοελληνικής λογοτεχνίας δεν έχουν σταματήσει να προβληματίζονται σχετικά με τα κριτήρια ένταξης στους κόλπους της συγκεκριμένης γενιάς, να διατυπώνουν επιφυλάξεις αναφορικά με το πόσο κοινοί ήταν οι ιδεολογικοί και αισθητικοί προσανατολισμοί των μελών της, να εξετάζουν το εάν και κατά πόσον τα μέλη της είχαν επίγνωση της ιστορικής αποστολής και της αξίας τους, να μελετούν τη σχέση της με τα θέματα της ελληνικότητας και της νεοτερικότητας, να εξαίρουν τη συναίσθηση ευθύνης με την οποία αντιμετώπισε τη λογοτεχνία, να εντοπίζουν τη διάθεσή της να προβεί σε μια σύνθεση στοιχείων που πρωτύτερα έμοιαζαν ασυμβίβαστα, ενώ πρόσφατα υποστηρίχτηκε η άποψη ότι «ο μύθος της γενιάς του ’30 υπήρξε ένας μύθος με διάρκεια και απήχηση, γιατί έθεσε και έθιξε καίρια προβλήματα καλλιτεχνικής πρωτοπορίας, ταξικής αντιπαλότητας και πολιτισμικής ταυτότητας».

Όλοι οι ιστορικοί συντείνουν στην άποψη ότι στον χώρο της πεζογραφίας το τοπίο αλλάζει δραματικά, ύστερα από μια 50χρονη εμμονή στο –παρωχημένο πλέον– ηθογραφικό μοντέλο (ο Γιώργος Θεοτοκάς ήδη από το 1929, στο κείμενο που θεωρήθηκε το ιδεολογικό μανιφέστο της γενιάς του ’30, το θρυλικό Ελεύθερο πνεύμα, χαρακτηρίζει την ηθογραφική σχολή φωτογραφική). Μέσα στη θολή ατμόσφαιρα και το κλονισμένο αξιακό σύστημα της Ευρώπης του Μεσοπολέμου και της Ελλάδας της Μικρασιατικής Καταστροφής και της προσφυγιάς, «μια καινούρια τραγικότητα και σοβαρότητα αντικατέστησαν τον προγενέστερο κάπως χιμαιρικό ρομαντισμό», κατά τη διατύπωση του Λίνου Πολίτη.

Οι πεζογράφοι της γενιάς του ’30 στρέφονται προς τη διερεύνηση του ανθρώπινου ψυχισμού, ιχνηλατούν διαπροσωπικές σχέσεις σύνθετες, διαφοροποιούνται ρητά από τους προηγούμενους ως προς τη θεματολογία και το ύφος, και τάσσονται έμπρακτα εναντίον της εσωστρέφειας, δείχνοντας τη διάθεσή τους να παρακολουθήσουν την ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Αυτήν την ανάγκη της βαθύτερης αλλαγής έρχεται να εκφράσει το μυθιστόρημα, που επανέρχεται θριαμβευτικά στο προσκήνιο της ελληνικής λογοτεχνικής ζωής, ενώ το διήγημα υποχωρεί αισθητά1. Όπως σημειώνει ο Κ.Θ. Δημαράς, «η επική αντίληψη του μυθιστορήματος, λησμονημένη από τα χρόνια του ρωμαντισμού, ή παραμελημένη μέσα σε λαϊκά δημοσιεύματα, ξαναπαίρνει τη θέση που της ταιριάζει μέσα στην αφήγηση: έπος του νου, έπος της ψυχής, περιπέτειες του ανθρώπου, θα είναι το περιεχόμενο της νέας πεζογραφίας».

Και ενώ ο Θεοτοκάς δηλώνει εμφατικά ότι «όλα χωρούνε και όλα επιβάλλεται να μπούνε μέσα στο μυθιστόρημα» και ότι «το μεγάλο μυθιστόρημα εκφράζει, μπροστά στα ανθρώπινα πράγματα, μια διάθεση ανάλογη με την ορμή μιας επέλασης ιππικού», και άλλοι κορυφαίοι πεζογράφοι της γενιάς δίνουν θεωρητικά κείμενα για το μυθιστόρημα: ο Άγγελος Τερζάκης θεωρεί ότι το μυθιστόρημα αποτελεί «νεότερη μορφή και συνέχεια του αρχαίου» και «έχει μια χαρακτηριστικήν ιδιομορφία, έντονα προσωπικό χαρακτήρα, και γι’ αυτό, από τα είδη του λόγου σαν το πιο νέο, παρουσιάζεται και το ικανότερο ν’ αντιπροσωπέψει τον σύγχρονο ζωικό παλμό»· ο Στέλιος Ξεφλούδας σημειώνει ότι «κανείς δεν μπορεί να μην παραδεχτεί ότι τα τελευταία χρόνια έγινε μια καινούρια αρχή στα γράμματά μας που στέκει σαν αρχή μιας νέας λογοτεχνικής περιόδου. Η πεζογραφία και ιδιαίτερα το μυθιστόρημα με την άνθησή τους αποδείχνουν καλύτερα από καθετί τη σημασία αυτής της κίνησης»· και ο Γιώργος Δέλιος χαρακτηρίζει το μυθιστόρημα «το πιο δύσκολο και το πιο αδάμαστο είδος του λόγου», για να προσθέσει ότι «αν είναι αλήθεια […] πως το αληθινό μυθιστόρημα αρχίζει ν’ αποκτάει μορφή από τη στιγμή που ο δημιουργός του απαλλάσσεται από την τυραννική επίδραση της απόλυτα προσωπικής του περιπέτειας, πιστεύουμε παράλληλα πως ένα μεγάλο μέρος του εαυτού μας υπάρχει μετουσιωμένο στο έργο μας».

Αλλά και οι κριτικοί της δεκαετίας του 1930, στην πλειοψηφία τους, εκφράζονται θετικά για τις επιδόσεις των νεαρών μυθιστοριογράφων, μέσα από τα λογοτεχνικά περιοδικά (Σήμερα, Ιδέα, Τα Νέα Γράμματα, Μακεδονικές Ημέρες, Κύκλος, Νεοελληνικά Γράμματα, Νέοι Πρωτοπόροι) και τονίζουν τις δυνατότητες που παρέχει το μυθιστόρημα προκειμένου να εκφραστεί η πολυμορφία και η σύγχυση της εποχής. Ο Λάζαρος Πηνιάτογλου υπογραμμίζει ότι τα μυθιστορήματα Δεσμώτες του Άγγελου Τερζάκη και Η φυλή των ανθρώπων του Θράσου Καστανάκη «είναι, πιθανότατα, τα μόνα ελληνικά έργα που πληρούν όλους τους όρους της τεχνικής του ρομάντζου».  Η Άλκης Θρύλος σημειώνει ότι «η πολύ ευλύγιστη και περιεκτική φόρμα του ρομάντσου είναι κείνη που ανταποκρίνεται το περισσότερο στις ανάγκες της τρικυμισμένης, ακαταστάλαχτης και πολύμορφης εποχής μας και στις αναζητήσεις του σύγχρονου ανήσυχου ανθρώπου» και προβλέπει ότι «το μεγάλο κοινό θα επικοινωνήσει με τη λογοτεχνία πρώτα απ’ όλα μέσω του μυθιστορήματος». Ο Δημήτρης Μεντζέλος εκφράζει την πεποίθησή του ότι ο εσωτερικός μονόλογος δεν πρόκειται να αντικαταστήσει το μυθιστόρημα. Ο Αντρέας Καραντώνης, εμβληματικός κριτικός της γενιάς του ’30, αναφέρει ότι «τέτοιος είναι ο εκδοτικός οργασμός από την πληθωρική συγγραφή μυθιστορημάτων, ώστε έχει κανείς την εντύπωση πως για πρώτη φορά στην Ελλάδα το μυθιστόρημα πάει να γίνει από αχρησιμοποίητο σχήμα, σώμα με βάρος, με αφή και με δυναμική ενέργεια».

Η παραγωγή μυθιστορημάτων είναι πράγματι τέτοια που ήδη από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1930 γίνονται, από κριτικούς και λογοτέχνες, οι πρώτοι απολογισμοί, οι πρώτες προσπάθειες καταλογογράφησης πεζογράφων και μυθιστορημάτων της νέας γενιάς, οι πρώτες –άτυπες και ανυποψίαστες ακόμη, σε μεγάλο βαθμό– απόπειρες συγκρότησης ενός «κανόνα». Σε ανυπόγραφο (αποδιδόμενο στον Γιώργο Θεοτοκά) άρθρο του περιοδικού Ιδέα τον Δεκέμβριο 1933 με τον εύγλωττο τίτλο «Η εποχή του μυθιστορήματος», αφού σημειώνεται ότι το 1933 αποτέλεσε σταθμό στην εξέλιξη των ελληνικών γραμμάτων λόγω «της απότομης και πολύμορφης ανάπτυξης στον τόπο μας της τέχνης του μυθιστορήματος», παρουσιάζεται ένας «πρόχειρος κατάλογος» με μυθιστορήματα που δημοσιεύτηκαν μέσα στην ίδια χρονιά, όπως οι Δεσμώτες του Άγγελου Τερζάκη, ο Προορισμός της Μαρίας Πάρνη του Θανάση Πετσάλη-Διομήδη, ο Συνταγματάρχης Λιάπκιν του Μ. Καραγάτση, οι Γυναίκες της Γαλάτειας Καζαντζάκη, τα Μυστήρια της Ρωμιοσύνης του Θράσου Καστανάκη, η Αργώ του Θεοτοκά, η Δασκάλα με τα χρυσά μάτια του Στράτη Μυριβήλη, η υπό έκδοση Εκάτη του Κοσμά Πολίτη –στον κατάλογο προστίθενται και τα ονόματα των Βάσου Δασκαλάκη και Ηλία Βενέζη– και υπογραμμίζεται «αυτό το σημαντικό γεγονός της σχεδόν ταυτόχρονης εμφάνισης τόσων καινούργιων και σοβαρών συγγραφέων, που επιδιώκουν να εκφράσουν τη σύγχρονή μας ελληνική ζωή με ένα λογοτεχνικό είδος, που ως χτες μας είτανε περίπου άγνωστο και που μπορεί και στον τόπο μας να έχει μεγάλο μέλλον», αφού «το μυθιστόρημα είναι το κατ’ εξοχήν λογοτεχνικό είδος του εικοστού αιώνα, το είδος που μπορεί να αποδώσει πληρέστερα από κάθε άλλο αυτή την ορμητική, πολύμορφη και ανήσυχη εποχή που ζούμε». Λίγο αργότερα, το 1934, ο Πέτρος Σπανδωνίδης περιλαμβάνει 63 έργα νέων πεζογράφων σε μια λίστα που καλύπτει την τετραετία 1929-1933. Πάλι το 1934, το περιοδικό Ο Κύκλος αφιερώνει ένα ολόκληρο τεύχος στους νέους πεζογράφους, συγκροτώντας μιαν ανθολογία που περιλαμβάνει πεζογραφήματα –διηγήματα ή σύντομα αυτοτελή αφηγηματικά κομμάτια– των Στράτη Μυριβήλη, Θράσου Καστανάκη, Φώτη Κόντογλου, Ηλία Βενέζη, Μελή Νικολαΐδη, Ιουλίας Περσάκη, Βάσου Δασκαλάκη, Έλλης Δασκαλάκη (Αλεξίου), Στρατή Δούκα, Άγγελου Τερζάκη, Θανάση Πετσάλη, Χρήστου Λεβάντα, Γιώργου Θεοτοκά, Ναπολέοντα Παπαγεωργίου, Λιλίκας Νάκου, Παύλου Φλώρου, Πέτρου Χάρη, Μ. Καραγάτση, Τατιάνας Σταύρου, Σώτου Χονδρόπουλου. Αρκετά από τα παραπάνω ονόματα περιλαμβάνονται και στον απολογισμό που επιχειρεί το 1935 ο Άγγελος Τερζάκης, τονίζοντας ότι «στους νέους συγγραφείς επιφυλασσόταν η φροντίδα να μελετήσουν εγγύτερα και βαθύτερα το δράμα της τωρινής ζωής: Θράσος Καστανάκης, Φώτης Κόντογλου, Στράτης Μυριβήλης, Ηλίας Βενέζης, Στρατής Δούκας, Τατιάνα Σταύρου, Βάσος Δασκαλάκης, Έλλη Δασκαλάκη (Αλεξίου), Γιάννης Σκαρίμπας, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Πέτρος Πικρός, Νίκος Κατηφόρης, Γιώργος Θεοτοκάς, Θανάσης Πετσάλης, Κοσμάς Πολίτης, Παύλος Φλώρος, Μελής Νικολαίδης, Ναπολέων Παπαγεωργίου, Στέλιος Ξεφλούδας.

Ήδη από την παρουσία, για παράδειγμα, της Γαλάτειας Καζαντζάκη στις παραπάνω λίστες είναι φανερή η σύγχυση που επικρατεί ήδη από τότε ως προς τα κριτήρια ένταξης στην ομάδα των «νέων πεζογράφων». Ένας νεότερος ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας, πάντως, ο Αλέξανδρος Αργυρίου, προσθέτει και ένα άλλο κριτήριο, το ποσοτικό, που «η ουδετερότητά του ενδέχεται να συνιστά και μια αξιολόγηση, στο όνομα της αυξημένης δραστηριότητας». Κατά τη γνώμη του Αργυρίου, λοιπόν, οι πεζογράφοι που στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1930 έχουν «σχετικά ογκώδες έργο […] είναι, με ελαφρά λαθροχειρία, οι ακόλουθοι: Θράσος Καστανάκης, Άγγελος Τερζάκης, Στέλιος Ξεφλούδας, Γιώργος Θεοτοκάς, Κοσμάς Πολίτης, Στράτης Μυριβήλης, Ηλίας Βενέζης, Μ. Καραγάτσης, Θανάσης Πετσάλης, Γιάννης Σκαρίμπας, Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος».

Ένας ακόμη νεότερος ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ο Roderick Beaton, επιχειρώντας να κατηγοριοποιήσει το πολύμορφο και εύχυμο υλικό των μυθιστορημάτων της περιόδου 1929-1936, διακρίνει τρεις κυρίαρχες ομάδες στους κόλπους των πεζογράφων της γενιάς του ’30. Η πρώτη είναι η «Αιολική Σχολή», με συγγραφείς όπως ο Στράτης Μυριβήλης, ο Φώτης Κόντογλου, ο Στρατής Δούκας, ο Ηλίας Βενέζης, οι οποίοι ζωντανεύουν τις μνήμες τους από τα γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής και αποτυπώνουν τις συνέπειές της, δείχνοντας σεβασμό προς τις παραδόσεις της αγροτικής ελληνικής ζωής. Η δεύτερη είναι η σχολή του «αστικού ρεαλισμού», με συγγραφείς όπως ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Άγγελος Τερζάκης, ο Κοσμάς Πολίτης, ο Μ. Καραγάτσης, ο Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης, ο Λουκής Ακρίτας, η Λιλίκα Νάκου, η Έλλη Αλεξίου, η Τατιάνα Σταύρου, οι οποίοι ανιχνεύουν τις μεταβολές που πραγματοποιούνται στην αστική κοινωνία τη δεκαετία του 1930, τοποθετούν τη δράση των έργων τους σε μια πόλη ή μεγαλούπολη, συχνά την Αθήνα, και ενίοτε και στο εξωτερικό· αρκετοί από την ομάδα αυτή συνδέονται με το περιοδικό Τα Νέα Γράμματα. Η τρίτη ομάδα είναι η «Σχολή της Θεσσαλονίκης», με πεζογράφους όπως ο Στέλιος Ξεφλούδας, ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, ο Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος, ο Γιώργος Δέλιος, οι οποίοι διαλέγονται με τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό, αδιαφορώντας για την ακριβή αναπαράσταση της πραγματικότητας και τοποθετώντας στο κέντρο της αφήγησης τις ανεξέλεγκτες νοητικές διεργασίες του βασικού ήρωα –με την ομάδα αυτή συνδέει ο μελετητής και τους Γιάννη Σκαρίμπα και Γιάννη Μπεράτη.

Με την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά το 1936, παρατηρείται μια «έντονη διάθεση απογοήτευσης και απόρριψης», ο χαρακτήρας της πεζογραφίας αλλάζει και, κατά την άποψη του Beaton και πάλι, οι τρεις παραπάνω ομάδες συγκλίνουν, καθώς ο βασικός στόχος των πεζογράφων της «Αιολικής Σχολής», η εύρεση μιας συλλογικής φωνής η οποία θα εξέφραζε την εμπειρία της κοινότητας ή ολόκληρου του έθνους, υιοθετείται από το σύνολο των πεζογράφων, οι οποίοι μεταθέτουν τη μυθιστορηματική δράση όλο και συχνότερα στο παρελθόν, πρόσφατο (Μυριβήλης, Βενέζης, Πρεβελάκης, Μέλπω Αξιώτη) ή και απώτερο (στροφή στο ιστορικό μυθιστόρημα με την Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ του Τερζάκη). Παράλληλα, ο Κ.Α. Δημάδης υποστηρίζει ότι η στροφή του Τερζάκη και άλλων πεζογράφων της γενιάς του ’30 στο παρελθόν οφείλεται στην κρίση του αστισμού και την εδραίωση της μεταξικής δικτατορίας· αυτή η μετατόπιση, σύμφωνα με τον Δημήτρη Τζιόβα, είχε επιπτώσεις στη σχέση νεοελληνικού μυθιστορήματος και νεοτερικότητας, γιατί ανέστειλε τις μοντερνιστικές ανησυχίες και επέφερε μείωση της πίστης στην ανανεωτική ορμή του μυθιστορήματος.

Ανεξάρτητα από κατηγοριοποιήσεις, είναι βέβαιο ότι το νεοελληνικό μυθιστόρημα της γενιάς του ’30 έχει κερδίσει τη μάχη με τον χρόνο, έχει καταξιωθεί στη συλλογική συνείδηση, διαβάζεται και συζητιέται ακόμη από ειδήμονες και ευρύ κοινό. Και αν θυμηθούμε την περίφημη θέση που είχε διατυπώσει ο πρωτοπόρος της γενιάς Γιώργος Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμα ότι «η ψυχολογία του αληθινού μυθιστοριογράφου είναι η δημιουργία ζωντανών ανθρώπων», και φέρουμε στον νου μας ήρωες σαν τον Δαμιανό Φραντζή και τον Λεωνή του ίδιου του Θεοτοκά, τον Ηλία του Νούμερου 31328, τη Μόνικα της Eroica τον Λιάπκιν του Καραγάτση ή τον Βασίλη τον Αρβανίτη του Μυριβήλη, ίσως εντοπίσουμε έναν ακόμη λόγο για την έντονη γοητεία που εξακολουθούν να ασκούν αυτά τα μυθιστορήματα ύστερα από τόσες δεκαετίες.