Εισαγωγή
Το 19ο αιώνα, στη Βαλκανική Χερσόνησο, στο νοτιοανατολικό τμήμα της Γηραιάς Ηπείρου, συντελέστηκε μια ανατροπή της πολιτικής κατάστασης που είχε εδραιωθεί κατά τη διάρκεια των τεσσάρων τελευταίων αιώνων. Έθνη υπόδουλα επί σειράν αιώνων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία αφυπνίστηκαν και, μέσα από διαφορετικές διαδικασίες το καθένα, κατόρθωσαν τελικά να αποτινάξουν τον τυραννικό ζυγό και να αποκτήσουν σταδιακά κρατική υπόσταση.
Οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης άρχισαν να επεμβαίνουν απροκάλυπτα στα νέα κράτη της Βαλκανικής Χερσονήσου αλλά και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, με σκοπό να δημιουργήσουν νέες -προς όφελός τους- ισορροπίες στην περιοχή. Τα νέα κράτη που προοδευτικά κέρδισαν την αυτονομία τους και σύντομα την ανεξαρτησία τους, δηλαδή η Ελλάδα, η Σερβία, η Ρουμανία, το Μαυροβούνιο και -τελευταία- η Βουλγαρία, άρχισαν να οραματίζονται την απελευθέρωση συμπαγών, όπως ισχυρίζονταν, πληθυσμών ομοεθνών τους, αλλά και ιστορικών πατρογονικών εστιών τους που εξακολουθούσαν να τελούν υπό οθωμανική κατοχή. Οι βυθισμένες στη λήθη της μακραίωνης οθωμανικής κυριαρχίας παλαιές έχθρες και αντιπαλότητες μεταξύ Ελλήνων, Σέρβων και Βουλγάρων άρχισαν να αναβιώνουν. Εξαίρεση σε αυτό το ευγενές όραμα της εθνικής ολοκλήρωσης από το οποίο διαπνέονταν όλα τα νεοπαγή βαλκανικά κράτη του 19ου αιώνα αποτέλεσε η Βουλγαρία, η οποία επιζητούσε, με την πρώτη ευκαιρία, να περιλάβει διά της βίας σε ένα μεγάλο κράτος όχι μόνον πληθυσμούς αλλοεθνείς αλλά και εδάφη στα οποία το βουλγαρικό έθνος δεν μπορούσε να διεκδικήσει καμία ιστορική περγαμηνή.
Για να ευοδωθούν οι φιλοδοξίες των βαλκανικών κρατών για επέκταση, αναγκαία ήταν η ανάπτυξη εθνικής συνείδησης στους πληθυσμούς που κατοικούσαν στα ευρωπαϊκά εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυρίως δε στο χριστιανικό στοιχείο των διεκδικούμενων περιοχών της Μακεδονίας και της Θράκης. Η προσπάθεια για τη δημιουργία εθνικής συνείδησης στους πληθυσμούς των υπό διεκδίκηση περιοχών εκπορευόταν κυρίως από το σερβικό και το βουλγαρικό κρατικό σχεδιασμό, έπαιρνε δε σάρκα και οστά μέσω της προπαγάνδας που ασκούσαν τα σχολεία, αλλά και η Σερβική και η Βουλγαρική Εκκλησία.
Ο σχεδιασμός του μικρού ελληνικού κράτους για την προστασία και την κατοπινή απελευθέρωση των υπόδουλων στους Οθωμανούς Ελλήνων ήταν διαφορετικός. Η Ελλάδα, σε αντίθεση με τη Σερβία και τη Βουλγαρία, δεν καλούνταν να στοιχειοθετήσει διά της προπαγάνδας την ύπαρξη ελληνικού στοιχείου στη Μακεδονία και τη Θράκη, καθώς υπήρχαν από αιώνων αδιαφιλονίκητοι ελληνικοί ιστορικοί τίτλοι στις εν λόγω περιοχές, με έντονη πολιτιστική δράση και πολιτική παρουσία του ελληνισμού από την απώτερη αρχαιότητα.
Επίσης, το ελληνικό στοιχείο στις υπό οθωμανική κατοχή Ήπειρο, Μακεδονία και Θράκη, πέραν του ότι ήταν συμπαγές και πολυπληθέστερο των σλαβόφωνων κατοίκων, κατάφερε, παρ’ ότι υπόδουλο, να διατηρήσει ένα αξιόλογο πολιτισμικό επίπεδο, αλλά και να επιτύχει αξιοσημείωτη οικονομική ανάπτυξη. Σημαντικό ρόλο στη διατήρηση του ελληνισμού διαδραμάτισε, ασφαλώς, η γλώσσα, αν και υπήρχαν ελληνογενείς πληθυσμοί που δεν ήταν ελληνόφωνοι αλλά σλαβόφωνοι. Όμως, το σπουδαιότερο ρόλο στην εθνική επιβίωση του ελληνικού στοιχείου διαδραμάτισε η Εκκλησία, κυρίως δε το κυριαρχούμενο από Έλληνες κληρικούς Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Η ελληνική εθνική συνείδηση ταυτιζόταν απόλυτα με την αποδοχή του Οικουμενικού Πατριαρχείου ως μοναδικού θρησκευτικού -ίσως και ελληνικού- θεσμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Από την πλευρά τους, οι Σέρβοι, οι Ρουμάνοι και, κυρίως, οι Βούλγαροι προχώρησαν στην ίδρυση αυτοκέφαλων εθνικών ορθόδοξων εκκλησιών, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν στο πλαίσιο της προσπάθειας εθνικού προσηλυτισμού των χριστιανών κατοίκων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης στην υπό εξέταση περίοδο -η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ρωσική Αυτοκρατορία, η Αυστροουγγαρία και η Γερμανία- άρχισαν, ανάλογα με τα συμφέροντα, τις επιδιώξεις και τις προτιμήσεις τους, να στοιχίζονται πίσω από τα νέα, αδύναμα κατά βάση κράτη των Βαλκανίων και να κατευθύνουν την πολιτική τους. Η Σερβία, η Ελλάδα, η Βουλγαρία, το Μαυροβούνιο, η Ρουμανία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισαν να μεταβάλλονται σε εκφραστές του ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης και να μετατρέπουν -μέσω των ελεγχόμενων από το εξωτερικό εθνικών διεκδικήσεών τους- τα Βαλκάνια σε πραγματική πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης. «Όλοι ήταν έτοιμοι στα Βαλκάνια να συνασπιστούν με όλους εναντίον όλων» αναφερόταν χαρακτηριστικά στις ευρωπαϊκές εφημερίδες της εποχής εκείνης.
Τούτων δοθέντων, οι λαοί των Βαλκανίων άρχισαν στις αρχές του 20ού αιώνα να εξετάζουν σοβαρά το ενδεχόμενο μιας πολεμικής αναμέτρησης. Διαπνεόμενοι ο καθένας από το δικό του εθνικό ιδεώδες και ασφυκτιώντας μέσα στις νέες μικρές πατρίδες τους, άρχισαν να πιέζουν τις κυβερνήσεις τους να προετοιμάσουν την ποθούμενη επέκταση στα ευρωπαϊκά εδάφη της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του Μεγάλου Ασθενούς της Ευρώπης, όπως αποκαλούνταν. Δεδομένου ότι τα Βαλκάνια γέμουν ιστορίας, οι λαοί που κατοικούσαν εκεί ήταν δέσμιοι των δικών τους ιστορικών δικαίων. Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ συνήθιζε να λέει: «Τα Βαλκάνια παράγουν τόσο πολλή ιστορία, που οι λαοί που τα κατοικούν αδυνατούν να αφομοιώσουν».
Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι των ετών 1912-1913 αποτέλεσαν αφενός μεν τη λογική κατάληξη όλης αυτής της έντασης που είχε προκληθεί στη Βαλκανική Χερσόνησο, αφετέρου δε την εκτόνωση του συσσωρευμένου επί δεκαετίες εθνικισμού κυρίως των Ελλήνων, των Σέρβων και των Βουλγάρων, σε συνδυασμό με την ολοκλήρωση του ιστορικού κύκλου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Οι νέες εδαφικές και πολιτικές ισορροπίες που διαμορφώθηκαν στη Νοτιοανατολική Ευρώπη με τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων έμελλε να πυροδοτήσουν ανεξέλεγκτες καταστάσεις και να παρασύρουν τις Μεγάλες Δυνάμεις στη δίνη του Α (πραγματικά) Παγκοσμίου Πολέμου στην ιστορία της ανθρωπότητας, που άλλαξε ολόκληρη την πραγματικότητα της ευρωπαϊκής ηπείρου και, ύστερα από μια ανακωχή δύο δεκαετιών, οδήγησε στην ανθρωποσφαγή του Β Παγκοσμίου Πολέμου και, κατ’ επέκταση, στο σημερινό κόσμο.
Η σύρραξη που έλαβε χώρα στη Βαλκανική Χερσόνησο κατά τα έτη 1912-1913 ήταν η πρώτη μεγάλη σύγκρουση στην ευρωπαϊκή ήπειρο μετά το Γαλλοπρωσικό Πόλεμο του 1870 και το Ρωσοτουρκικό Πόλεμο των ετών 1876-1877. Στο πλαίσιο της εν λόγω πολεμικής αναμέτρησης όχι μόνο δοκιμάστηκαν στα πεδία των μαχών νέα οπλικά συστήματα αλλά και εφαρμόστηκαν πολλές νέες αντιλήψεις περί της τακτικής του πολέμου.
Των Βαλκανικών Πολέμων προηγήθηκε ένα πολυετές διπλωματικό παρασκήνιο, που διαμόρφωσε τα αντίπαλα στρατόπεδα και τις συμμαχίες όχι μόνον των κρατών που έλαβαν μέρος στη σύρραξη αλλά και των Μεγάλων Δυνάμεων που επηρέαζαν τα κράτη της Βαλκανικής. Αυτήν τη μακρά διπλωματική προετοιμασία του πολέμου ακολούθησε η σύγκρουση μεταξύ της Βαλκανικής Συμμαχίας (Σερβίας, Βουλγαρίας, Μαυροβουνίου και Ελλάδας) και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το τέλος του πολέμου αυτού, του Α Βαλκανικού, ακολούθησε μια περίοδος λίγων μηνών όπου αναδύθηκαν οι διαφορετικές διεκδικήσεις και εθνικοί στόχοι των μέχρι πρότινος Βαλκάνιων συμμάχων. Στην ουσία, επρόκειτο για μια «εν όπλοις» διαπραγμάτευση για την αναδιανομή των εδαφικών κερδών του Α Βαλκανικού Πολέμου μεταξύ των νικητών Σέρβων και Ελλήνων, από τη μια πλευρά, και των Βουλγάρων με τις αρπακτικές διαθέσεις, από την άλλη. Η λύση δόθηκε τελικά με τον ακήρυκτο Β Βαλκανικό Πόλεμο, το Διασυμμαχικό Πόλεμο, ο οποίος με τη σειρά του συντέλεσε στη διαμόρφωση μιας νέας ισορροπίας δυνάμεων στα Βαλκάνια λίγο πριν από τη θύελλα που έμελλε να ξεκινήσει από εκεί: το Μεγάλο Πόλεμο των ετών 1914-1918.
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ
Η γέννηση του βουλγαρικού εθνικισμού
Με την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και την ανακήρυξη του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους το 1830 άνοιξε η αυλαία των εθνικών εξεγέρσεων των υπόδουλων στους Οθωμανούς λαών των Βαλκανίων. Σέρβοι, Βούλγαροι, Μαυροβούνιοι και Ρουμάνοι άρχισαν να διεκδικούν με δυναμικό τρόπο την ανεξαρτησία τους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Κεντρικό ρόλο στις εξελίξεις που, αρχής γενομένης από τα μέσα του 19ου αιώνα, οδήγησαν στους Βαλκανικούς Πολέμους των αρχών του 20ού αιώνα διαδραμάτισαν δύο κυρίως λαοί: οι Βούλγαροι και οι Οθωμανοί Τούρκοι. Οι πρώτοι επειδή χαρακτηρίζονταν από έναν ανεξέλεγκτο επεκτατισμό, μια αχαλίνωτη φιλοδοξία αρπαγής εδαφών, οι δεύτεροι επειδή προσπάθησαν απεγνωσμένα να διατηρήσουν ακέραιη τη Μεγάλη Οθωμανική Αυτοκρατορία που έσβηνε. Έλληνες, Σέρβοι, Μαυροβούνιοι και Ρουμάνοι, αν και είχαν όλοι τα δικά τους εθνικά συμφέροντα, ενεπλάκησαν στις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις που διαμόρφωσαν κατά κύριο λόγο οι Βούλγαροι και οι Οθωμανοί.
Ειδικότερα οι Βούλγαροι ένιωθαν ότι κατείχαν παλαιότερους τίτλους εξουσίας στα Βαλκάνια από τους Οθωμανούς, αφού είχαν εισβάλει νωρίτερα από εκείνους στην εν λόγω περιοχή. Οι Βούλγαροι, ένας λαός τουρανικής και μογγολικής καταγωγής, εμφανίστηκαν στο ιστορικό προσκήνιο ήδη από το 2ο αιώνα μ.Χ. Αρχικά κατευθύνθηκαν από τις στέπες της Κεντρικής Ασίας προς δυσμάς, κατόπιν εγκαταστάθηκαν στα βόρεια παράλια της Μαύρης Θάλασσας -κυρίως, στη χερσόνησο της Κριμαίας και την Αζοφική Θάλασσα-, έως και τον 4ο αιώνα μ.Χ. Οι ηγέτες τους, που αποκαλούνταν Χαν, καθοδηγούσαν τις πολυάριθμες νομαδικές ομάδες τους στις επιδρομές και λεηλασίες εναντίον όλων των λαών που συναντούσαν στο διάβα τους. Στα μέσα του 7ου αιώνα μ.Χ. οι Χάζαροι, μια αυτόχθων φυλή της Νότιας Ρωσίας, τους απώθησαν νοτιότερα. Σταδιακά οι Βούλγαροι άρχισαν να εγκαθίστανται στα βυζαντινά εδάφη νοτίως του Δούναβη. Το πρώτο βουλγαρικό βασίλειο ιδρύθηκε γύρω στο 680 μ.Χ. στο ανατολικό τμήμα της Χερσονήσου του Αίμου. Καθοδηγούμενοι από σκληρούς και φιλόδοξους ηγεμόνες-τσάρους (παραφθορά του ρωμαϊκού καίσαρες), όπως ο Κρούμος, ο Σαμουήλ και αργότερα ο Συμεών, οι Βούλγαροι διεξήγαγαν πολυετείς κατακτητικούς πολέμους κατά των Βυζαντινών, οι οποίοι όμως κατάφεραν τελικά να τους νικήσουν και να τους περιορίσουν στις βόρειες περιοχές της οροσειράς της Ροδόπης.
Όταν πλέον η Βυζαντινή Αυτοκρατορία άρχισε να παρακμάζει -μαζί της και ο μεσαιωνικός ελληνισμός-, οι Βούλγαροι βρήκαν την ευκαιρία να επιτεθούν όχι μόνον κατά των Βυζαντινών αλλά και κατά των Νοτιοσλάβων γειτόνων τους στα δυτικά, των Σέρβων, οι οποίοι, υπό την πίεση των Ούννων, εγκατέλειψαν τις πεδιάδες της Ανατολικής Ευρώπης, όπου ζούσαν, και εγκαταστάθηκαν τον 6ο αιώνα μ.Χ. στα Δυτικά Βαλκάνια, ανοίγοντας ένα ακόμη μέτωπο για τους Βυζαντινούς.
Οι Βούλγαροι κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα εκτεταμένο βαλκανικό βασίλειο, το οποίο με τη σειρά του δέχθηκε διαδοχικές επιθέσεις από το νέο εισβολέα στο χώρο των Βαλκανίων, τους Οθωμανούς Τούρκους. Το βουλγαρικό βασίλειο περιήλθε τελικά στην κυριαρχία των Οθωμανών το 1396. Στους κατοπινούς αιώνες το βουλγαρικό έθνος, όπως άλλωστε και το ελληνικό και το σερβικό έθνος, εξεγέρθηκε πολλές φορές προκειμένου να αποτινάξει τον οθωμανικό ζυγό, χωρίς όμως επιτυχία.
Στα μέσα του 19ου αιώνα η Ρωσία άρχισε να εναγκαλίζεται τους υπόδουλους Βουλγάρους, αποσκοπώντας στην ίδρυση ενός ανεξάρτητου βουλγαρικού κράτους, που θα καθιστούσε δυνατή την κάθοδό της στη Μεσόγειο διά της παρακάμψεως των ελεγχόμενων από τους Οθωμανούς Στενών των Δαρδανελλίων. Η Αγγλία και η Γαλλία, συνειδητοποιώντας τα προβλήματα που θα είχαν οι Οθωμανοί στα Βαλκάνια κυρίως με τους υπόδουλους Βουλγάρους, προσπάθησαν να επιβάλουν, μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο, το 1856, την εφαρμογή πολιτικών μεταρρυθμίσεων (γνωστών ως Τανζιμάτ) στη λειτουργία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι οποίες θα εκτόνωναν τις αντιδράσεις των υπόδουλων λαών, κυρίως των Βουλγάρων, και θα εξασφάλιζαν την εδαφική ακεραιότητα της Αυτοκρατορίας.
Οι Οθωμανοί, ωστόσο, δεν ήταν διατεθειμένοι να δεχθούν την παραχώρηση δικαιωμάτων στους υπόδουλους χριστιανικούς λαούς. Με την άνοδο του Αβδούλ Χαμίτ Β στο σουλτανικό θρόνο, το 1876, το Τανζιμάτ καταργήθηκε και επίσημη ιδεολογία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατέστη ο πανισλαμισμός, ως αντίβαρο στον πανσλαβισμό που προωθούσε η τσαρική Ρωσία. Αποτέλεσμα της εν λόγω αντιπαλότητας υπήρξε ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος των ετών 1877-1878 (Απρίλιος 1877-Ιανουάριος 1878), ο οποίος έληξε με ήττα των Οθωμανών.
0
Αγορά
