Δημήτρης Δούκαρης

Η καρτερία της προδομένης επανάστασης,

το πέτρινο πρόσωπο της μοναξιάς

-Γιώργος Μαρκόπουλος-

Εστίες ποιητικής γραφής: μια πρώτη καταγραφή

ΗΛΙΑΣ ΓΚΡΗΣ, Σαν άλλος Οιδίποδας, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 2018

Μηνά Δημάκη, Το τελευταίο σύνορο. Αντώνη Δεκαβάλε, Άκις. Κρίτωνος Αθανασούλη, Λεπτομέρειες από τη λυπημένη ιστορία του ανθρώπου. Νίκου Πολίτη, Το κοιμητήρι της Αγίας Μαρίνας. Γιώργου Θέμελη, Ακολουθία.

-Άλκης Θρύλος-

Σελίδες παλιάς κριτικής

Άλκης Θρύλος

Μηνά Δημάκη, Το τελευταίο σύνορο. Αντώνη Δεκαβάλε, Άκις. Κρίτωνος Αθανασούλη, Λεπτομέρειες από τη λυπημένη ιστορία του ανθρώπου. Νίκου Πολίτη, Το κοιμητήρι της Αγίας Μαρίνας. Γιώργου Θέμελη, Ακολουθία.

Ο Άρης Δικταίος έθεσε πρόσφατα ένα ερώτημα: ποια κριτήρια θα καθιερώσομε σήμερα για να ελέγχομε την ποιότητα ενός ποιήματος; Άλλοτε εξετάζαμε την κανονικότητα της μετρικής, την ομαλότητα της ρίμας. Τώρα που τα στοιχεία αυτά συχνά καταργούνται τι θα γίνει; Νομίζω ότι η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν είναι δύσκολη. Κι άλλοτε δεν ήταν η καλή τεχνική αρκετή για να δώσει αξία σ’ ένα ποίημα. Τα λογοτεχνικά κριτήρια δεν είναι ορθολογιστικά (γι’ αυτό άλλωστε δεν είναι και θετικά, ασφαλή και μόνιμα). Συμβαίνει κάποτε μερικές μορφικές ατέλειες, αν δεν είναι τέτοιες ώστε κατηγορηματικά να μας αποκρούουν, να περάσουν περίπου απαρατήρητες, όταν τις δικαιολογεί ο δημιουργικός κοχλασμός. Τα μυθιστορήματα π.χ. του Ντοστογιέφσκι δεν έχουν άρτια αρχιτεκτονική. Ποιος τα κατηγορεί; Με το λογοτέχνημα επικοινωνούμε προπάντων με τη διαίσθηση. Ό,τι ζητούμε απ’ αυτό είναι να μας πείσει, ή τουλάχιστον να μας δείξει, ότι περιβάλλει μια προσωπική παρουσία.

            Αυτή η παρουσία λείπει (λείπει, όταν δεν γίνεται ούτε αμυδρά έκδηλη) από τα περισσότερα ποιήματα που εκδίδονται πληθωρικά, είτε ανήκουν στη σχολή που λέγεται της παράδοσης, είτε στην άλλη που, φιλάρεσκα, αυτοτιτλοφορείται μοντέρνα, γιατί φαντάζεται ότι ανακάλυψε τον αγνό λυρισμό. Ο αγνός όμως λυρισμός ανευρίσκεται συχνά και στους αρχαίους τραγικούς ποιητές, πλουσιότατος στον Ρακίνα, παρ’ όλες τις υποχωρήσεις που υποχρεώθηκε να κάνει στη θεατρικότητα, και –με μια λέξη– σε όλα τα ποιήματα των αιώνων που προεξέχουν. Το μοντέρνο στοιχείο είναι ότι το αίτημα της αγνότητας συνειδητοποιήθηκε στα εκατό τελευταία χρόνια, αρχικά, όχι καν από τον Ρεμπώ, έστω κι αν σωστά θεωρείται ο πατέρας της της νεότερης ποίησης, αλλά έπιασε την έκφρασή του αυθόρμητα κι όχι στοχαστικά – από τον Μαλλαρμέ, τον σχολιαστή του Πωλ Βαλερύ, τον Αμπέ Μπρεμόν, κι αργότερα από τον Βαλερύ κι από τον Έλιοτ. Ο Έλιοτ είχε τους περισσότερους οπαδούς και συνεχιστές. Η ποίηση του Βαλερύ καθώς είναι αφηρημένη, είναι συνεπακόλουθα πολύ δυσκολομίμητη. Ο Έλιοτ διαμόρφωσε και πρόσφερε τη δέσμη των εικόνων. Επακολούθησε η παρεξήγηση καθώς πολλοί πίστεψαν, ή θέλησαν να πιστέψουν, ότι η δέσμη των εικόνων δεν είναι, όπως η μουσικότητα του Βερλαίν, ένα μέσον, ένας τρόπος προσέγγισης της αγνής ποίησης, αλλά ότι είναι η ίδια η αγνή ποίηση. Το απαιτητικότερο αίτημα κατέληξε σε μια φόρμουλα από τις πιο ανυπόφορες, γιατί η μανιέρα των εικόνων καθώς είναι πάντα, από τη φύση της, ερμητική, και επιτρέπει έτσι στον καθένα να φαντάζεται ότι αν δεν βρίσκει απήχηση αυτό συμβαίνει επειδή είναι ένας παραγνωρισμένος πρόδρομος (θεωρούν λεπτομέρεια το ότι περίπου αποκλείεται να είναι κανένας ένας παραγνωρισμένος πρόδρομος, ύστερα από πενήντα ετών πορεία μιας τεχνοτροπίας) προσείλκυσε, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη σχολή, στρατιές ολόκληρες ποετάστρων.

            Οι στρατιές λησμονούν, ή παραβλέπουν, ότι εν πάση περιπτώσει η αγνή ποίηση δεν αναβλύζει παρά σε εξαιρετικές ώρες, ότι ο Μαλλαρμέ κι ο Βαλερύ που θέλησαν αυτήν αποκλειστικά να προβάλουν, είναι ποιητές ολιγογράφοι, ότι ο Ρεμπώ σώπασε πολύ γρήγορα, ότι ο Σολωμός που εμφανίζεται σαν ένα καταπληκτικό φαινόμενο (γιατί σ’ ένα περιβάλλον θεωρητικά καθόλου ευνοϊκό και προηγμένο, αναζήτησε συνειδητά, πρώτος αυτός και πριν από τον Μαλλαρμέ, την καθάρια ποίηση), δεν μπόρεσε να τελειώσει το έργο του και το άφησε αποσπασματικό. Μια μόνη εξαίρεση στον κανόνα: ο Ρίλκε. (Το έργο του Έλιοτ, έστω κι αν δεν συγκεντρώνεται όλο, όπως του Μαλλαρμέ και του Βαλερύ, σ’ ένα ισχνό βιβλίο, απέχει πολύ από το να είναι άφθονο, καταρρακτώδες, σαν του Ουγκώ και του Παλαμά). Αλλά ο Ρίλκε είναι μια μοναδική στην ιστορία της ποίησης «παγά λαλέουσα».

            Φυσικά όλοι οι συνεχιστές ενός τρόπου, που κάποιος άλλος διαμόρφωσε, δεν είναι περιττοί. Οι σχολές δεν αντιπροσωπεύονται μόνο από τους ιδρυτές τους. Υπάρχει πάντα χώρος και τόπος για ουσιαστικές παραλλαγές και προσθήκες. Η σχολή του Μαλλαρμέ συμπληρώθηκε από άλλους αξιόλογους ποιητές. Στην Ελλάδα συμπλήρωσαν τον Έλιοτ ο Γιώργος Σεφέρης, ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Νίκος Εγγονόπουλος και ο Νίκος Γκάτσος. Τον πλησίασαν με τα πλούσια ατομικά τους πνευματικά και λυρικά εφόδια, όχι για ν’ ακολουθήσουν τον συρμό, αλλά γιατί ένιωσαν συγγένεια μαζί του. Νομίζω ότι όταν προσθέσομε στον σύντομο αυτό κατάλογο τον Άρη Δικταίο και τον Μηνά Δημάκη – που κυκλοφόρησε πρόσφατα μια συλλογή, Το τελευταίο σύνορο, όπου οι εικόνες συσσωρεύονται όχι στην τύχη, όχι χωρίς σύνθεση και υπόβαθρο, αλλά για ν’ αναπαραστήσουν το χάος της εποχής μας και για να μας μεταδώσουν την αγωνία του ποιητή, που αντιλαμβάνεται ότι πλησιάζομε στο σημείο πέρα από το οποίο δεν υπάρχει πια καμιά λύτρωση, κι ότι είναι ίσως κιόλας αργά για να συνέλθουμε και να προλάβομε την καταστροφή – μπορούμε, χωρίς μεγάλο φόβο ότι αδικούμε, ναα κλείσουμε τον κατάλογο αυτό.

            Στις συλλογές του Αντώνη Δεκαβάλλε, Ακίς, του Κρίτωνα Αθανασούλη, Λεπτομέρειες από τη λυπημένη ιστορία του ανθρώπου, του Νίκου Πολίτη, Το κοιμητήριο της Αγίας Μαρίνας (γιατί να τις αναλύσομε την κάθε μια χωριστά, μια που, λίγο αφού κλείσομε τα ίδια τα βιβλία, έχουν όλες μαζί συγχωνευθεί και σχηματίζουν μια συμπαγή μάζα;), βλέπομε έναν κυκεώνα εικόνων, που δεν μας πείθουν κι ούτε μας αποδείχνουν ότι η υπόστασή τους είναι και κάτι πέρα από αυθύπαρκτη, ότι κρύβουν πίσω από την φανταχτερή επιφάνειά τους μια ευαισθησία και μια νόηση. Κλείνομαι το βιβλίο με την πεποίθηση ότι αν δεν κατανοήσαμε την βαθύτερη αιτία της παρέλασης των εικόνων, αυτό συμβαίνει ότι η παρέλαση αυτή δεν υπάρχει.

            Η υπόθεση της ποίησης των εικόνων (έτσι θα ονομάζω στο εξής μια ορισμένη μανιέρα, γιατί θεωρώ τον όρο «μοντέρνα ποίηση» διπλά άτυχο, πρώτα γιατί όσοι τον καθιέρωσαν, δεν σκέφθηκαν ότι τίποτε δεν μπορεί να είναι απ’ άπειρον καινούργιο, και δεύτερο γιατί τον θεωρώ πολύ υπεύθυνο για την παραπλανητική έλξη που εξασκήθηκε απάνω σε πολλούς νέους επίδοξους ποιητές), έχει και μια άλλη θλιβερή όψη. Παρέσυρε μερικούς που διακρίναμε ότι έχουν κάτι δικό τους να πουν, να προσκολληθούν στη φόρμα, στη συνταγή, και να πνίξουν τη φωνή τους. Η φωνή τους δεν θα ήταν βέβαια πολύ ισχυρή, αλλά δεν σημαίνει. Δεν είναι μόνο οι μείζονες τόνοι που αξίζουν να τους ακούσομε. Ο Γιώργος Θέμελης στις τελευταίες του συλλογές έδειχνε ότι έτεινε ν’ απολυτρωθεί από τα δοσμένα σχήματα και να βρει τον εαυτό του. Στη συλλογή που εξέδωσε τώρα με τον τίτλο Ακολουθία, επιστρέφει σ’ αυτά. Ξεχωρίζει ένα μόνο ποίημα, το «Ελεγείο μοναχικό του Ανδρέα Κάλβου». Σ’ αυτό επιτυγχάνει ο Γ. Θέμελης, καθώς χρησιμοποιεί πολύ διακριτικά μοτίβα και ορισμένους στίχους του Κάλβου, να μη μας δώσει καθόλου την εντύπωση ενός συνονθυλεύματος και μιας απαρίθμησης γνώσεων, μιας σχολαστικής περιγραφής της ποίησης του Κάλβου. Μας μεταφέρει στην ατμόσφαιρα του Κάλβου, εισέδυσε μέσα σ’ αυτήν, την αισθάνθηκε όπως είναι κι όχι όπως τη θεωρούν οι ανεπαρκείς αναγνώστες, πολύ περισσότερο δραματική παρά ηρωική. Ο ηρωισμός είναι για τον Κάλβο μια φυγή και μια λύτρωση. Στα άλλα όμως ποιήματα της συλλογής, η προσήλωση του ποιητή είναι τόση στο να μην απομακρυνθεί καθόλου από την τεχνοτροπία των εικόνων, που τη θεωρεί την μόνη καθάρια, ώστε καταλήγει να μην προβάλλει παρά επιφάνειες. Σε ένα ποίημα π.χ. μας λέει, ότι τα λουλούδια δεν έχουν μεταφυσικές αγωνίες. Φυσικά υποπτευόμαστε ότι θέλει έτσι, κατ’ αντιπαράσταση, να μας πει ότι οι άνθρωποι κι ο εαυτός του ταράζονται από τα προβλήματα του κόσμου, αλλά το θέμα του το έχει, κυνηγώντας προγραμματικά την αγνότητα, τόσο απόλυτα αντικειμενικοποιήσει, τόσο εξατομικεύσει, που αναγκαστικά φθάνομε στο συμπέρασμα πως θα μπορούσε, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, να αναπτύξει την αδιαφιλονίκητη και ψυχρή διαπίστωση, ότι τα λουλούδια δεν περπατούν, δεν ταξιδεύουν, δεν συνουσιάζονται άμεσα, αλλά μόνο μέσω των εντόμων.

                        Άλκης Θρύλος, Κριτική. Πεζογραφία, Ποίηση, Δοκίμιο (1945-1965),

                        Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα, 2010